Deel 1 van dit drieluik legde uit hoe het kan de de bodemuitputting onze gezondheid ondermijnt. Deel 2, dat nu voor je ligt, gaat over mijn allergrootste zorg: we worden steeds meer aan chemische stoffen blootgesteld. Kort door de bocht: op een uitgeputte bodem hebben planten hulp nodig in de vorm van kunst-, drijfmest en bestrijdingsmiddelen. Deze stoffen komen op ons bord en in het milieu. Een deel ervan verstoort onze hormoonhuishouding. Dat is het onderwerp van deel 2 van dit drieluik.
Per seconde worden er zo’n 310 kilo chemische stoffen in het milieu (water, de lucht en bodem) gedeponeerd. Geschat wordt dat zo’n 65 kilo hiervan kankerverwekkende eigenschappen bevat.1 De stoffen zijn vooral afkomstig uit de industrie, farmacie en landbouw. Het gros van deze chemische stoffen is moeilijk afbreekbaar door het milieu. In dit artikel gaan we vooral in op de Endocrine Disruption Chemicals (EDC’s). In de tabel op pagina 25 staat om welke stoffen het gaat.
Al deze stoffen kunnen via de lucht, ons drink- en grondwater, onze huidverzorgingsproducten en onze voeding in ons lichaam terechtkomen. Een groot deel van deze stoffen valt onder de groep van de hormoonverstorende xeno-oestrogenen. Van ongeveer 800 stoffen is uit onderzoek gebleken – of is er een sterke verdenking – dat ze een hormoonverstorende werking hebben.2 We weten niet of er veel meer van deze stoffen zijn, omdat ze lang niet allemaal zijn onderzocht. Omdat de hoeveelheid chemische stoffen in ons milieu nog steeds stijgt, is het belangrijk om er meer over te weten. En te kijken wat je zelf kunt doen om je er zo goed mogelijk tegen te beschermen.
De vele taken van een gezonde bodem
Vernietiging van de gezonde bodem wordt gezien als een bedreiging voor onze samenleving, omdat de bodem ons 18 zogenaamde ‘ecosysteemdiensten’ levert. Dit zijn voordelen die gezonde ecosystemen de mens bieden als het gaat om welvaart, gezondheid en welzijn.3,4 Een aantal van deze waardevolle diensten zijn:
- bijdragen aan voedsel en voedselzekerheid en voedzaam voedsel;
- leveren van bouwmateriaal/grondstof in de context van de circulaire economie;
- bijdragen aan de energievoorziening;
- bijdragen in de regulering van het klimaat;
- bijdragen in de regulering en voorziening van blauw(bevloeiing) en groen (regen)water;
- bijdragen in de regulering van de zoet- en kustwaterkwaliteit;
- creëren, onderhouden en herstellen van habitatten;
- bijdragen in de regulering van de luchtkwaliteit/tegengaan luchtvervuiling;
- bijdragen in de regulering van ziekteverwekkers bij mensen en planten;
- bestuiving en zaadverspreiding/biodiversiteit;
- bijdragen in de regulering van oceaanverzuring;
- bijdragen in de verwijdering, opslag en sanering van milieuverontreinigende stoffen.
Een gezonde bodem is onze eerste verdedigingslinie tegen schadelijke micro-organismen en chemische stoffen; hij kan veel van deze organismen elimineren, zodat ze niet in ons water, voedsel en milieu komen. Ook kan een gezonde bodem heel wat micro-plastics, chemische stoffen en zware metalen saneren. Een prachtige analogie met een gezonde darm en lever van de mens die deze taken ook op zich neemt.
Hoe krijgen we EDC’s binnen?
Door bodemuitputting zijn we genoodzaakt om voedsel te telen met chemische hulpmiddelen als kunstmest en bestrijdingsmiddelen, en niet te vergeten veel drijfmest die ook het bodemleven schaadt en logischerwijs ook EDC’s bevat.5,6 Zo krijgen we deze chemische stoffen via voedsel en ons drinkwater binnen. Een uitgeputte bodem kan deze stoffen immers zelf niet meer onschadelijk maken.
Wat zijn EDC’s en wat doen ze precies?
EDC’s zijn exogene chemicaliën of mengsels van chemicaliën met een nadelig effect op de hormonale, endocriene, werking in het organisme, populaties of het nageslacht. Het zijn stoffen die meestal afkomstig zijn uit de petrochemische industrie, maar ook zware metalen vallen eronder. Omdat alles in ons lichaam een relatie heeft met hormonen (ook spijsvertering, bloeddruk, gevoeligheid, botopbouw, slaap, emoties, stemming, stressgevoeligheid et cetera) kan de uitwerking veelomvattend zijn. EDC’s worden ook wel pseudo- of nephormonen genoemd, omdat ze onze eigen hormonen nabootsen. Ze bezetten de receptor van het natuurlijke hormoon en kunnen zo een boodschap afgeven aan onze cellen en de werking van de oorspronkelijke hormonen blokkeren.
Ze brengen daarnaast onze hormonen uit balans, omdat ze het transport, de aanmaak, de omzetting van hormonen en ons metabolisme beïnvloeden.
Xeno-oestrogenen
Veel van de EDC’s worden onder de zogeheten xeno-oestrogenen geschaard. Dit zijn stoffen die specifiek op oestrogenen inwerken. De oestrogeenstofwisseling bij de mens is complex. Zo kunnen teveel oestrogeen, teveel actief (niet gebonden) oestrogeen, overmatige activatie van oestrogeenreceptoren, verstoorde verhoudingen tussen de verschillende vormen van oestrogeen of tussen oestrogeen en andere geslachtshormonen, een scala aan hormoongevoelige aandoeningen en kankers veroorzaken.
Onze lever kan xeno-oestrogenen slechts moeizaam afbreken, waardoor oestrogeendominantie op de loer ligt. Het overschot aan oestrogenen dat onze lever niet kan afbreken, wordt in vetweefselen (borsten, prostaat, hersenen, buikvet en lever) opgeslagen, waardoor deze hun functies niet meer naar behoren kunnen uitoefenen. Een groot deel van de huidige hormonale klachten zijn het gevolg van ‘oestrogeendominantie’. Een overzicht van de mogelijke gevolgen bij vrouwen en mannen:
 |
Zorgen over EDC’s
Het allergrootste probleem is in mijn ogen dat we de schade niet kunnen overzien. We hebben noch goed zicht op de omvang, noch op de gevolgen van EDC’s. Terwijl ze alomtegenwoordig zijn en het aantal nog jaarlijks stijgt. We beroepen ons bovendien wat betreft bestrijdingsmiddelengebruik op toetsingsgegevens uit de jaren 80. Daarnaast testen we nog steeds enkelvoudige middelen, terwijl juist de ‘cocktail’ van stoffen het drama voor onze gezondheid vormt. Ook hiervan is glyfosaat weer een mooi voorbeeld: het wordt in nagenoeg alle bestrijdingsmiddelen gemengd met andere stoffen. De mix met APO15 bijvoorbeeld maakt het bestrijdingsmiddel vele malen giftiger dan alleen glyfosaat. En tot slot, er wordt geen rekening gehouden met omwonenden bij de onderzoeken, terwijl in Nederland zo’n 2,2 miljoen mensen nabij landbouwgebied wonen.7
Pesticide-tredmolen
Een van de grote gevaren van het je beroepen op gegevens uit de jaren 80, is dat een plant voor het gros van deze bestrijdingsmiddelen resistent wordt, waardoor er meer of agressievere middelen nodig zijn. Ook tegen deze middelen worden de planten uiteindelijk weer resistent. Dit wordt ook wel de ‘pesticide-tredmolen’ genoemd. Toen bestrijdings-middelen werden goedgekeurd, zaten zij in de eerste fase van gebruik. Op het toelatingsmoment werd er dus veel minder gespoten. Hiermee wordt anno 2022 geen rekening gehouden.
Toch is het niet zo dat alle boeren meer zijn gaan spuiten, vooral niet in Nederland en sommige Europese landen. Door precisielandbouw wordt steeds efficiënter gewerkt. Daartegenover staat dat de teelt van o.a. bollen, lelies en uien het Nederlandse gemiddelde flink omhoogtrekken. Op lelies werd in 2016 gemiddeld 125 kilo bestrijdingsmiddel per hectare gebruikt.8 Omdat het areaal bollen en lelies blijft stijgen, blijft het gemiddelde ook stijgen. En wat ons eten betreft: het gros van ons voedsel komt uit het buitenland waar hele andere normen gelden.
 |
Onderzoek naar gezondheidsschade
Schade door EDC’s rechtstreeks koppelen aan schade aan je gezondheid is niet of nauwelijks te bewijzen. Niet zo vreemd natuurlijk: zowel ziekten als gezondheid hebben met ongelooflijk veel leefstijlfactoren te maken. EDC’s kunnen zeker de trigger zijn, zeker als je genetisch gevoelig bent voor bepaalde ziekten of als blootstelling op een kritiek moment in je leven plaatsvindt.
Er zijn wel onderzoeken naar gezondheidsschade, maar daarbij worden hoge doseringen EDC’s gedurende een beperkte periode toegediend. Sommige wetenschappers denken dat de dagelijkse, permanente doseringen – die duizenden malen lager liggen dan in de kortdurende onderzoeken – het onderschatte probleem vormen.9 Zo blijkt uit onderzoek dat ruim 25 procent van ons gezonde darmmicrobioom al te lijden heeft onder lage doseringen glyfosaat.10,11 De gebruikelijke benadering in de medische wetenschap dat er sprake is van een dosis-responsrelatie – een kleine hoeveelheid weinig effect, een grotere hoeveelheid meer effect – lijkt dus voor EDC’s niet op te gaan. We weten van veel producten niet eens of ze EDC’s bevatten door het ontbreken van data van producten, goederen en materialen.
Bovendien worden we aan meerdere stoffen tegelijkertijd blootgesteld. Deze cocktail verhoogt het risico op klachten. Vele stoffen in zo’n cocktail zijn individueel onderzocht op hun toxiciteit, bijvoorbeeld om hun toelating als E-nummer te krijgen, maar met het cocktaileffect wordt geen rekening gehouden. Onderzoeken naar het cocktaileffect zijn er helaas niet.12
Ondertussen krijgen we dagelijks via water, verpakkingen, voedsel, cosmetica, schoonmaak-artikelen, bouwmaterialen, fijnstof, medicijnen en medische apparatuur een hele serie binnen. Het effect van meerdere stoffen als cocktail lijkt vele malen schadelijker dan wanneer je de afzonderlijke stoffen bij elkaar optelt.
We meten nog steeds maar een paar stoffen, terwijl er ruim 800 worden verdacht van hun negatieve invloed op de hormoonbalans waaraan we ook in de meeste kritische perioden van ons leven volop worden blootgesteld. Het maakt nogal wat uit of je als chronisch zieke, oudere, foetus, baby, jonge kinderen of puber of als volkomen gezonde volwassene deze stoffen binnenkrijgt. Lange tijd is bijvoorbeeld gedacht dat peuters vanaf hun tweede levensjaar in staat zouden zijn om chemische stoffen te ontgiften. Onderzoek geeft echter aan dat ze daar pas vanaf hun 7e levensjaar toe in staat zijn.13
Het gros van de wetenschappelijke onderzoeken wordt gedaan met blanke, westerse mannen. Het laten gelden van deze onderzoeksresultaten voor de hele wereldpopulatie kan daarom grote gevolgen hebben, juist voor vrouwen met hun hormonale schommelingen en kinderen.14
Wij zijn bovendien nogal verschillend in ons vermogen om chemische, lichaamsvreemde of medicinale stoffen om te zetten of af te breken via onze lever. Onderzoek laat zien dat zo’n 20 procent van de mensen tot de categorie ‘poor metabolizers’ behoort.15,16 Zij kunnen toxische stoffen slecht uitscheiden.
De stapeling van EDC’s gaat door zolang je leeft. De meeste EDC’s worden forever chemicals genoemd. Noch het milieu, noch mens en dier kunnen deze afbreken. Vervolgens stapelen ze zich op in vooral onze vetste organen als herwsenen, borsten, prostaat en buik.
Tot slot: het principe van de ‘slager keurt zijn eigen vlees’ geldt zeker voor de chemische industrie die haar leger aan lobbyisten overal laat aanschuiven. Deze hebben overal in Europa een flinke vinger in de pap als het gaat om wetten, toelatingen, enzovoort. Daarom is het ook niet vreemd dat lobbyisten vaak meer kennis hebben van het onderwerp dan de verantwoordelijke politici. Maar het mag duidelijk zijn dat dit een zeer onwenselijke situatie is.
 |
De 12 meest schadelijke pesticiden volgens PAN Europe
Er zijn landen waar het voorzorgsprincipe voorop wordt gesteld vanuit een verantwoordelijkheidsgevoel naar de burgers. Frankrijk heeft BPA al jaren verboden en Denemarken waarschuwt zwangere vrouwen al jaren voor chemische stoffen. Dat is niet bedoeld om ze schrik aan te jagen, maar om ze kennis te geven zodat ze een bewuste keuze kunnen maken. Anno 2022 blijven onze overheden echter zeggen dat er onvoldoende bewijzen zijn en dat we mensen niet onnodig bang moeten maken.
Volgens het Pesticiden Action Network (PAN) zijn er 12 middelen zo schadelijk voor mens, dier en milieu dat ze zo snel mogelijk vervangen moeten worden door minder schadelijke middelen. In januari 2022 kwam PAN met een bericht naar buiten dat juist deze top 12 verhoogd wordt aangetroffen, vooral in fruit.17 Er was overigens ook stevige kritiek op het onderzoek van PAN.18
Als je de top 12-namenlijst ziet, zal deze je mogelijk niet zoveel zeggen, tenzij je er beroepsmatig mee te maken hebt. Er zijn wat overeenkomsten tussen de middelen. Zo worden ze vooral gebruikt op populaire groente- (selderij, komkommer, spinazie en sla) en fruitsoorten (appels, peren, kiwi, kersen en perziken). Gelukkig worden ze in Nederland minder vaak gebruikt (behalve bij appels) dan in veel andere landen. Wij staan op de zevende plek als het gaat om residuen met deze pesticiden.
Ook vallen de middelen uit de top 12 vaak onder de groep organofosfaten. Dit zijn zogenaamde acetylcholinesteraseremmers: stoffen die acetylcholine afbreken.19 Acetylcholine is de belangrijkste neurotransmitter om ons cognitief gezond te houden en tevens de belangrijkste neurotransmitter van ons parasympatische zenuwstelsel; het zenuwstelsel dat zorgt voor rust, slaap, reparatie en herstel en dat onze spijsvertering en stofwisseling in goede banen leidt. Als dat alles niet meer naar behoren functioneert, zijn de gevolgen niet te overzien.
Een deken van landbouwgifBekend is dat residuen van bestrijdingsmiddelen kilometers van het perceel waar ze zijn gebruikt, terecht kunnen komen. In Drenthe is daarom in 2018 een actiegroep van bezorgde burgers opgestaan. Deze groep nam 87 monsters uit grond, tuinen en water in de nabije omgeving waarop 132 verschillende stoffen werden gevonden. De conclusies uit dit onderzoek waren: Er ligt een deken van landbouwgif over Nederland. Pesticiden verspreiden zich tot wel 4 km van de akker waarop ze gespoten zijn. Uiteraard kwam er ook kritiek zoals van LTO. Veel van deze stoffen zijn niet afbreekbaar. Er zijn dus ook heel wat waarden van EDC’s gemeten die inmiddels verboden zijn. Maar juist dat maakt het zo zorgelijk. Als we stoppen met iets, zijn we het niet zomaar weer kwijt. Misschien raken we sommige pesticiden wel nooit weer kwijt en er wonen 2,2 miljoen Nederlanders binnen 250 meter van landbouwgebied. Bronnen |
Gezondheidsklachten door EDC’sHet aantal endocriene ziekten is de laatste jaren flink gestegen. Zo suggereert recent onderzoek dat EDC’s de bloed-hersenbarrière kunnen passeren en infiltreren in de hypothalamus; niet alleen als hoofdbestuurder van ons hormoonorkest, maar ook als de ‘energieverdeler’ en aanjager van de stofwisseling in ons lichaam. Overgewicht en metabole ziekten als diabetes kunnen dus een link hebben met EDC’s.1 Een greep uit de overige voorkomende aandoeningen:
[su_spoiler title=”Bronnen”]Bronnen |
Wat kun je doen met je voeding?
Gelukkig hoef je niet te wachten op maatregelen van de overheid en kun je zelf alvast aan de slag. Een aantal tips:
- Met stip op 1: word divertariër en eet divers. Eet mee met het seizoen en probeer elke dag zoveel mogelijk variatie in te bouwen. Dat is de beste garantie om aan risicospreiding te doen. Eet je bijvoorbeeld meerdere keren per dag kaas, melk, vlees of eieren uit de bio-industrie, dan krijg je indirect ook meerdere keren glyfosaat binnen. Ben je een fervent rijsteter? Dan krijg je wellicht teveel arseen binnen. Geef jonge kinderen daarom liever niet elke dag rijst.20 Bedenk dat uit angst voor residuen te weinig groente en fruit eten schadelijker kan zijn dan ze niet meer eten. Je ontneemt je darmen dan immers hun belangrijkste voedingsbron: vezels!
- Schakel over op oude (oer)granen. Over de hele linie zijn dit robuuste gewassen die niet eens met kunstmest of bestrijdingsmiddelen geteeld kunnen worden.
- Koop groenten van het seizoen en zoveel mogelijk van Nederlandse of Europese bodem. Koop je sperziebonen in de zomer, dan zal de kans klein zijn dat ze DDT bevatten. Dat is hier al jaren verboden. Komen ze in de winter uit Verweggistan, dan is het niet ondenkbaar dat je op die manier wel DDT binnenkrijgt.
- Eet zoveel mogelijk onbespoten en biologisch. Kies je voor niet biologisch vlees of zuivel, kies dan altijd voor de minst vette variant. Ook dieren slaan de overmaat aan xeno-oestrogenen voornamelijk op in vet. Een stof als dioxine slaat bijvoorbeeld vooral op in vette vis, gevolgd door ander vet voedsel als vlees, zuivel en eieren.21
- Lijkt biologisch eten voor jou financieel niet haalbaar? Je kunt uit de natuur of van je eigen vensterbank ook heel wat onbespoten ‘krachtpatsers’ halen.22,23,24
- Als je niet voor biologische groenten en fruit kiest, was of schil alles dan goed, zeker als je een kinderwens hebt, zwanger bent of pubers of jonge kinderen hebt. Uit onderzoek bleek dat de inname van groenten en fruit met een hoge pesticiden-belasting de vruchtbaarheid en de kans op levensvatbare kinderen significant verkleint.25
Wat kun je verder nog doen?
- Laten we het beestje bij de naam noemen. Het lijkt alsof we nog steeds niet zien dat we de aarde onvoorstelbaar geweld aandoen. Zo doorgaan zal ten koste gaan van onze leefbaarheid op aarde. De aarde redt zich prima zonder ons. De aarde weer regenereren, doe je dus voor jezelf, je kinderen en je nageslacht.
- Laat je niet gek maken! Probeer gewoon te doen wat in je vermogen ligt en wat ook inpasbaar is. Alle kleine beetjes helpen voor zowel je eigen gezondheid als die van de wereld om ons heen. En blijf dit vooral uitdragen. Het is een onderwerp dat vanuit de overheid immers nog steeds te weinig aandacht krijgt.
- Wees kritisch op je eigen erf en tuintje: de gemiddelde particulier met een tuintje doet ook kwistig mee aan de verspreiding van EDC’s. En als bepaalde middelen verboden zijn, nemen mensen regelmatig hun toevlucht tot chloor en azijn dat evenzeer schadelijk is voor het milieu.
- In het rapport van de vereniging Meten=Weten werden in de natuur ook veel stoffen uit vlooien-en tekenbandjes van honden aangetroffen. We hebben zo’n 4 miljoen honden en katten in Nederland, dus daar is ook enorme winst te behalen door geen fipronil en andere EDC’s meer te gebruiken.
- Bewaar zo weinig mogelijk en koop zo weinig mogelijk voedsel in plastic. Laat eten ook altijd goed afkoelen, voordat je het in een plastic bewaarschaaltje doet. Kies liever voor rvs, aardewerk of glas en laat verpakkingen met aanduidingen als pet, pvc en PS staan. Ook verpakkingsmiddelen met de cijfers 1, 3, 6 en 7 in het driehoekje laat je liever in de winkel.
- Drink ook liever niet uit plastic flesjes met soms een scala aan hormoonverstorende stoffen als BPA, DEHP en MEHP. Flesjes voor baby’s zijn dankzij Europese wetgeving gelukkig al jaren BPA-vrij.
- Stop eten en drinken nooit in plastic in je magnetron. Drink ook geen hete koffie uit plastic bekertjes. Neem bijvoorbeeld je eigen mok mee naar je werk als er koffieautomaten zijn met plastic bekers.
- Koop een waterflesje van hard plastic of rvs en vul deze zelf met (bron)water. In bepaalde gevallen kun je overwegen je kraanwater te zuiveren.
- Koop geen Teflon-pannen met PFAS. Er zijn ruim voldoende alternatieven zonder PFAS.
- Kies je cosmetica met zorg. Houd hierbij de simpele stelregel in acht: wat je niet veilig kunt eten, gebruik dat dan ook niet op je lijf. Er zijn prima natuurlijke, biologische en ook nog eens betaalbare alternatieven. Denk aan merken als Weleda, Dr. Hauschka, Lavera, Logona en Urtekram. Ook zwangere vrouwen doen er goed aan om geen cosmetica met parabenen te gebruiken tijdens hun zwangerschap. Er is een handige lijst om snel te zien of er hormoonverstorende stoffen in het product zitten.26
- Kies je schoonmaakproducten met zorg. Er zijn volop merken zonder een overvloed aan schadelijke stoffen, zoals Ecover, Ecozone of Klok Eco. En je kunt er ook een sport van maken om weer te gaan poetsen met oude huismiddeltjes uit grootmoeders tijd: azijn, citroensap, zout om te schuren, zuiveringszout of kranten om je ramen te lappen. Doe er eventueel een paar druppels etherische olie door als je voor een lekker geurtje gaat.
- Kies altijd voor voedsel uit glas in plaats van blik als je kunt. Veel blik bevat aan de binnenkant een coating met BPA (bisphenol A). Dit geldt overigens ook voor pakken soep en frisdrank. Of koop producten van merken die gegarandeerd BPA-vrij zijn zoals La Bio Idea of Amaizin.
- Koop land! Zolang er steeds meer grond in bezit komt van grote partijen die geen boer zijn en het kopen als belegging, zal de grondprijs blijven stijgen. Iedere boer heeft simpelweg maximale opbrengsten nodig om zijn torenhoge financiële verplichtingen na te komen.
- Koop grond via organisaties als Land van Ons, Stichting Aardpeer en Lenteland, en geef het eventueel cadeau aan collega’s, vrienden of familie. Deze organisaties laten grond ecologisch beheren. Zo mooi ook voor jonge boeren die op deze manier een kans krijgen! De grond onder ons bestaan zou van ons allen moeten blijven.
- En gelukkig is het zelfherstellend vermogen van ons lichaam immens. De Belgische professor Pieter Spanoghe, expert in gewasbeschermingsmiddelen, zei onlangs in een interview: ‘Gelukkig is ons lichaam een enorm sterke machine. Wordt er door chemicaliën schade aan cellen en organen berokkend, kan het lichaam dit zeer efficiënt herstellen.’ Hij heeft helemaal gelijk. Mens, dier, bodem, water en natuur beschikken over superkrachtige mechanismen om zichzelf weer te detoxificeren. Maar… dan hebben we wel een gezonde bodem, een gezonde darm als eerste verdedigingslinie nodig en een gezonde lever om deze stoffen te ontgiften, onschadelijk te maken en af te voeren. Daarover meer in het derde deel van dit drieluik.
[su_spoiler title=”Bronnen”]Bronnen
1 www.worldometers.info/view/toxchem
2 www.who.int/publications/i/item/state-of-the-science-of-endocrine-disrupting-chemicals
3 https://royalsocietypublishing.org/toc/rstb/376/1834
4 www.wur.nl/nl/Onderzoek-Resultaten/Onderzoeksinstituten/Environmental-Research/show-wenr/De-bodem-basis-van-ons-bestaan.htm
5 www.wur.nl/nl/nieuws/Bemesting-met-runderdrijfmest-kan-de-afbraak-van-organische-stof-remmen.htm
6 www.pan-netherlands.org/mest-en-pesticiden/
7 www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/200112001.pdf
8 www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/30/landbouw-gebruikt-5-7-miljoen-kg-chemische-middelen
9 www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1241550/pdf/ehp0111-000994.pdf
10 https://sprint-h2020.eu/index.php/news/media/132-press-release-oct2021
11 https://maatschapwij.nu/blogs/bestrijdingsmiddelen-gezondheid-glyfosaat/
12 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6448049/
13 www.berkeley.edu/news/media/releases/2009/06/22_pesticide.shtml
14 www.fit.nl/column/wetenschap-gender-bias
15 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23961363/
16 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27419077/
17 https://www.pan-netherlands.org/wp-content/uploads/2022/01/persbericht.pdf
18 https://vilt.be/nl/nieuws/experts-laken-onderzoek-over-gewasbeschermingsmiddelen-op-groenten-en-fruit-en-mediaberichtgeving-hierover
19 www.ntvg.nl/system/files/publications/2002100340001a.pdf
20 www.voedingscentrum.nl/nl/service/vraag-en-antwoord/veilig-eten-en-e-nummers/kan-ik-veilig-rijst-en-rijstwafels-aan-mijn-kind-geven.aspx
21 https://www.academia.edu/271888/Dietary_Exposure_to_Dioxin_Like_Compounds_In_Three_Age_Groups_Results_From_the_Flemish_Environment_and_Health_Study
22 https://rinekedijkinga.nl/blog/komkommertijd-en-zomerse-overvloed.html
23 https://rinekedijkinga.nl/blog/schud-de-hand-die-je-voedt.html
24 https://maatschapwij.nu/blogs/gezond-eten-goedkoop-rineke-dijkinga/
25 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29084307/
26 www.tegengif.nl/wp-content/uploads/2021/07/UnderThelabel_NL-versie.pdf
27 https://vilt.be/nl/nieuws/experts-laken-onderzoek-over-gewasbeschermingsmiddelen-op-groenten-en-fruit-en-mediaberichtgeving-hierover[/su_spoiler]