In deze en komende edities gaat Rineke Dijkinga in een drieluik in op de gezondheid van de bodem en het voedsel dat wij daarop telen. Zij houdt een pleidooi voor meer aandacht voor de bodem. Dijkinga is ervan overtuigd dat de wereld zichzelf en de gezondheid van de mensen die op haar wonen alleen behoudt wanneer zij in staat is haar bodem te herstellen.

Wie het afgelopen voorjaar door Nederland reisde, kan het bijna niet ontgaan zijn: de landbouwgronden die blank stonden na een flinke regenbui, de vele oranje akkers en wie op zandgronden woont, zag de vele zandstormen en de grote vrachtauto’s vol drijfmest arriveren. Allemaal tekenen die iets zeggen over de achteruitgang van onze bodemkwaliteit.

Om de groei naar 10 miljard wereldburgers in goede banen te leiden, moet er steeds intensiever en efficiënter voedsel geproduceerd worden, zegt de moderne, industriële landbouw. In de regeneratieve, biologische landbouw, hoor je ook andere opvattingen. De veerkracht en vitaliteit van onze gewassen en bodem is zo verslechterd door de ‘chemische landbouw’ dat we alleen nog met flink veel ‘chemische infusen’ voedsel kunnen produceren. Onze bodem is zo ziek dat als we zouden stoppen met kunstmest en bestrijdingsmiddelen binnen een jaar de opbrengsten zouden kelderen.

Zo’n 85 jaar geleden, in 1937, sprak Roosevelt de historische woorden: ‘The nation that destroys its soil destroys itself.’1 En hoewel er overal ter wereld kleinschalig regeneratieve projecten zijn gestart, met mooie resultaten die aantonen over hoeveel veerkracht de natuur beschikt, is er decennia later op grote schaal helaas nog niet heel veel veranderd.

 

Bodemuitsterving staat volgens veel klimaatwetenschappers veel te laag op de prioriteitenlijst, terwijl de bodem- en watercrisis in hun ogen veel urgenter zijn dan het CO2-vraagstuk. Deze zouden eigenlijk bovenaan de lijst ‘acuut optreden vereist’ moeten staan.

Hoewel er dus in kleiner verband bij regeneratieve boeren en natuur- en milieuorganisaties zeker volop aandacht is voor de patiënt ‘bodem’, lijkt het in groot verband nog steeds geen issue.
De Indiase yogi Sadghuru kwam in maart 2022 naar Nederland om aandacht op te eisen voor het uitsterven van de bodem.2 Zijn pleidooi haalde de voorpagina’s van de kranten niet. Aandacht voor de bodem vragen is niet echt meer breaking news.

Ook het laatste alarmerende IPCC-rapport van april 2022 lijkt door de oorlog in de Oekraïne onderin de la te zijn beland. De oorlog wordt door sommige belanghebbenden dan ook aangegrepen om de overstap naar een regeneratieve landbouw met minder fossiele energie, kunstmest en bestrijdingsmiddelen uit te stellen.3 We moeten immers de wereld voeden en gaan voor maximale voedselzekerheid is de mantra. Andere organisaties pleiten ervoor om juist nu het oorlog is, vaart te maken met gezonde landhouwtechnieken.4

Ook de alarmerende berichten over de ‘tikkende tijdbom’ – onze waterkwaliteit die op bijna geen enkele plaats meer op orde is – hebben we nogmaals uitgesteld naar 2027.5,6 Dan moet de waterkwaliteit echt op orde zijn. Maar hebben we die tijd wel?

 

 

Verlies aan voedingstoffen

Dat de moderne chemische landbouw de wereld voedt en dat we daarom ermee door moeten gaan, valt zonder meer te betwisten.7 Enerzijds omdat een groot deel van de wereldbevolking ondanks de toegenomen voedselproductie honger lijdt en anderzijds leidt deze voedselproductie bij het rijke, welvarende deel van de bevolking tot hidden hunger, een term die aangeeft dat wij kwantitatief ruim te eten hebben, maar dat er kwalitatief flinke tekorten zijn, hoeveel we ook eten. Een gebrek aan opneembare voedingstoffen in de bodem, betekent een gebrek aan voedingsstoffen voor de plant en vervolgens op ons bord en in ons lichaam. Bovendien raakt de balans tussen veel voedingsstoffen verstoord. Ons voedsel stilt de wezenlijke honger naar voedingsstoffen van mens en dier niet meer. De ziektes en klachten die hierdoor ontstaan, proberen we vervolgens bij plant, dier en mens aan met chemische bestrijdingsmiddelen of medicijnen op te lossen zonder de oorzaak aan te pakken.

 

 

Kwalitatieve verslechtering van ons voedsel

Heel ongemerkt is ons voedsel de afgelopen decennia tot wel tientallen procenten minder aan voedingsstoffen gaan bevatten. Sinds de Tweede Wereldoorlog hebben we een steeds verdere intensivering en industrialisering van de landbouw doorgevoerd. Hierdoor is onze bodem anno 2022 ziek, uitgeput en verarmd. In de tabel hiernaast is de geschatte afname van voedingsstoffen af te lezen.

Tijdens de coronacrisis zijn we door voedingswetenschappers uitgebreid geïnformeerd over de gevolgen van een verarmd voedingspatroon op ons immuunsysteem: de gevolgen van het virus waren het ernstigst bij mensen met een poor diet.8 Maar de gevolgen van verarmd voedsel gaan verder dan een goede weerstand tegen virussen. Ook bij de bijna 10 miljoen Nederlanders met een chronische klacht of ziekte, speelt slechte voeding een duidelijke rol. De rode draad in leefstijloorzaken van chronische ziekten, zeker de ernstige zoals kanker,9 lijkt te zijn:

– slechte voeding (poor diet)
– stress
– verstoorde ontgifting
– synthetische hormoonverstorende stoffen (Endocrine Disrupting Chemicals of EDC’s)

De noodzaak van mineralen en sporenelementen Vooral de afnemende mineraalgehaltes – ik noem het even voor het gemak mineralen, maar officieel gaat het om mineralen en sporenelementen – hebben grote gevolgen voor onze gezondheid. Hoewel we slechts voor 4 procent uit mineralen bestaan, zijn ze voor bijna alle processen in ons lichaam nodig, zoals de gezondheid van onze cellen. Alle taken die onze cellen moeten uitvoeren, zoals de aanmaak van energie waardoor wij fit en vitaal door het leven kunnen gaan, zijn afhankelijk van voedingsstoffen. Wanneer er slechts één ontbreekt, dan verloopt dit proces al minder optimaal met consequenties voor weer andere processen, zoals: de ontgifting van toxines, afkomstig uit het milieu, residuen van bestrijdings-middelen uit voedsel, water, lucht of door je lichaam/darm aangemaakte toxines; de aanmaak van antioxidantenzymen (glutathion, liponzuur et cetera) die elke cel in jouw lichaam moeten beschermen; de omzetting van aminozuren (uit eiwitten) naar bijvoorbeeld neurotransmitters of schildklierhormonen; de aanmaak van hormonen en immuunglobulines; de aanmaak en activering van vitaminen A, B, C, D, E en K. Disbalans in mineraalverhoudingen Het is niet alleen zo dat mineralen minder opneembaar zijn vanuit de bodem. Wat minstens zo belangrijk is voor zowel de opneembaarheid als voor de gezondheid van mens, dier en plant is dat al deze mineralen in de juiste balans zijn. Zo werkt ons lichaam alleen optimaal als de natrium-/kaliumbalans in orde is. Maar ook kalium en magnesium moeten met elkaar in balans zijn, net als calcium en magnesium, koper en zink en magnesium en silicium. Een overmaat aan stikstof, fosfor en kalium in kunstmest heeft grote gevolgen voor de mineraalbalans in de bodem en daarmee op het voedsel op ons bord. In ons lichaam zorgt deze overmaat voor allerlei verstoringen, waaronder in de zuur-/basenbalans. Een overmaat aan fosfor, wat overigens niet alleen met kunstmest te maken heeft maar met onze hoge gemiddelde inname van frisdrank en fosfaathoudende E-nummers, is al een op zichzelf staande factor voor verzuring.

 

 

Verarmd voedsel wordt nog armer

Het voedsel dat van onze uitgeputte bodems geoogst wordt, gaat daarna vaak naar de fabriek. Die maakt er dan een overvloed aan houdbaar, goedkoop, bewerkt kant-en-klaar voedsel van. Door de vele bewerkingen en raffinage verdwijnen er heel wat voedingsstoffen als vitamines, mineralen, sporenelementen, vezels en antioxidanten met allerlei gevolgen voor je gezondheid, zoals overgewicht en gebreksziekten.

Overschot aan calorieën
De moderne landbouw produceert een overschot aan calorieën voor de westerse mens die op allerlei manieren ziekmakend zijn. We eten gemiddeld genomen veel te veel. In veel Westerse landen is er zoveel eten dat er per persoon zo’n 70 tot 90 procent méér op voorraad is dan de werkelijke dagelijkse voedingsbehoefte. In Amerika is er iedere dag voor elke Amerikaan (ook kinderen) zo’n 3800 kcal beschikbaar, terwijl voor gezonde vrouwen en mannen de richtlijn geldt van respectievelijk 2000 en 2500 kcal.10 Overal waar op een Westers voedingspatroon wordt overgestapt, leidt dit bijna altijd tot ontstekingsziekten.11 Bovendien leidt het Westerse eetpatroon met veel bewerkt voedsel tot een extra calorie-inname van zo’n 500 kcal. per dag.12

Het logisch gevolg hiervan is overgewicht en in het kielzog daarvan vele chronische ziektes, omdat ongezonde voeding en hormonale disbalans en ontstekingsziekten direct met elkaar te maken hebben. Is het niet ongelooflijk pijnlijk om te vernemen dat onze zorgverzekeraars beleggen in fastfoodketens en dat ook willen blijven doen?13

Er is dus geen reden om te stellen dat we wel door moeten met de hoge bodemuitputtende chemische landbouw om de wereld te voeden: we produceren veel te veel voor de mens die het wel kan betalen en verspillen daardoor ook ongelooflijk veel. En de mens die het niet kan betalen … die heeft nog steeds geen voedsel of moet het doen met inferieur voedsel.

Moderne gebreksziekten
De vitale uitputting van ons voedsel leidt opnieuw (net zoals vroeger toen we bijvoorbeeld scheurbuik, beri beri, pellagra kenden als gebreksziekten door vitamines) tot moderne gebreksziekten. We noemen deze nu vaak verwaarlozingsziekten of zoals Mr. Kul C. Gautam van Unicef zei: ‘De hidden hunger door een tekort aan micronutriënten veroorzaakt geen honger zoals wij die kennen. Je voelt het misschien niet in de buik, maar het raakt de kern van je gezondheid en vitaliteit.’14

In 1917 werd al gewaarschuwd dat tekorten aan vitamine D tot de gebreksziekte rachitis leiden. En hoewel vitamine D inmiddels wel iets meer credits heeft, zijn we meer dan honderd jaar later nog niet veel verder met de aandacht voor voedingstoffen. Moderne scheurbuik dat zich vaak uit in paarsrode huidverklaringen of in tandvlees- en netvliesbloedingen komt nog steeds voor.15,16

Door het ontbreken van wezenlijke voedingsstoffen ontstaan ook ziektes bij de planten. Deze ‘lossen’ we vervolgens weer op met bestrijdingsmiddelen als fungiciden en insecticiden. Deze vallen onder de groep ‘endocriene disruptors’(EDC’s) en kunnen onze hormoonbalans drastisch verstoren als we ze via water, voeding, lucht binnenkrijgen. Een veel gebruikt bestrijdingsmiddel, bijvoorbeeld op soja, mais en buitenlandse tarwe, is glyfosaat. Dit werkt als een chelator in zowel de bodem als in onze darm: met andere woorden het bindt de aanwezige mineralen waardoor deze niet benut kunnen worden voor de belangrijkste taken in ons lichaam. Hartritmestoornissen hebben mogelijk een link met glyfosaat, kopten kranten in april 2022.17 Wie weet komt dat, omdat ons hart 24 uur per dag flinke arbeid moet verrichten en dus een grote behoefte heeft aan mineralen als magnesium.18

Triageprincipe Zowel absolute als relatieve tekorten aan voedingsstoffen kunnen tot ziekte en klachten leiden. Absolute tekorten komen in Nederland niet vaak voor volgens artsen en wetenschappers. Dit zou te maken kunnen hebben met de manier waarop we bloedbepalingen doen, in serum. In mijn optiek ontstaat deze slotsom ook, omdat het principe van triage niet wordt meegenomen: bij een relatief tekort wordt een keuze gemaakt welke orgaansystemen over energie blijven beschikken en welke niet. Onze schildklier is typisch zo’n orgaan dat het moeilijk heeft met hidden hunger en alle chemische stoffen in onze omgeving. Tekorten aan selenium, zink en jodium bijvoorbeeld kunnen voor flinke verstoring van de schildklier zorgen, zeker in combinatie met een overmaat aan toxines uit het milieu. Onze lever moet namelijk het actieve schildklierhormoon T3 aanmaken en daarvoor moet onze lever én over deze mineralen kunnen beschikken én ze kunnen inzetten voor de schildklier. De lever heeft ze namelijk zelf ook hard nodig om chemische stoffen te ontgiften waardoor het triageprincipe in werking treedt: ontgiften heeft een grotere prioriteit dan de aanmaak van T3.

 

 

De ‘oplossing’: medisch ingrijpen

De klachten die ontstaan door bovenstaande factoren lossen we op met medicijnen en medische ingrepen. Als hidden hunger de oorzaak is van ziektes kan een medicijn dit helaas niet oplossen, ook niet als je er steeds meer van gebruikt. In 2021 is het medicijngebruik in Nederland met 0,5 procent weer gestegen.19 Per hoofd van de bevolking gebruiken we nu 1,5 medicijn per dag. En steeds meer kinderen krijgen ziektes op jonge leeftijd die vroeger alleen bij hun grootouders voorkwamen. Dit wordt wel sick before their time genoemd.20

Natuurlijk zijn medicijnen in veel gevallen dringend noodzakelijk en levensreddend. Het is ook niet voor niets dat onze gemiddelde levensverwachting nog steeds stijgt, ook met onze chronische aandoeningen.21,22 Er is zeker veel vooruitgang geboekt, maar helaas geldt dit zeker niet voor alle ziekten.

Medisch ingrijpen leidt het tot ongelooflijk veel iatrogene ziekten: klachten en ziekten die ontstaan door medisch ingrijpen. De Groninger krant schreef hierover: ‘In de top 3 van doodsoorzaken in Nederland staan medicatiefouten op plaats drie. In 2019 wist de KRO-NRCV te melden dat per jaar 27.000 mensen in het ziekenhuis belanden door verkeerd medicijngebruik, waarvan een groot aantal ook overlijdt.’23

Het laxeermiddel macrogol is het meest voorgeschreven medicijn in 2021.24 Ondanks dat de groep 0-1-jarigen de kleinste groep medicijngebruikers is, steeg het gebruik per hoofd in deze categorie procentueel het hardst met 9,1 procent, vooral door een toename van geneesmiddelen voor de huid.25

Wat mij daarom bijzonder heeft geraakt de afgelopen periode is het feit dat minister Kuipers kennelijk bezig is om een wet te veranderen die het nog gemakkelijker maakt om zelfzorgmedicatie te kopen waardoor logischerwijs nog meer iatrogene klachten gaan ontstaan. Als deze wet wordt goedgekeurd, kan iedereen op willekeurige plaatsen zelfzorggeneesmiddelen bestellen. De drogisterijen reageerden hierop als volgt: ´Wij hebben als drogist een belangrijke functie in advisering en het monitoren van de aankopen van zelfzorggeneesmiddelen. We waken voor veilig medicijngebruik, bijvoorbeeld met de kassacheck en geven als dat nodig is risicowaarschuwingen. Bijvoorbeeld als een zelfzorgmiddel of supplement niet samengaat met een receptmedicijn. Of we waarschuwen mensen voor neusspray-verslaving en waken ervoor dat iemand niet te vaak laxeermiddelen koopt. Let wel: alle 20.000 drogisterijmedewerkers geven samen 64 miljoen zorgadviezen per jaar en verwijzen jaarlijks ruim 150.000 zorgconsumenten door naar de huisarts. Daarmee voorkomen we ernstigere gezondheidsproblemen.´26

En daarbij komt dat juist mensen die medicijnen gebruiken of ziek zijn een nog grotere behoefte aan vitale voedingsstoffen hebben. De meest voorgeschreven medicijnen verstoren de bodem onder onze gezondheid: onze darmen, waar zo’n 80 procent van ons immuunsysteem zich bevindt. Vooral antibiotica, metformine, maagzuurremmers27 – waarvan bij de laatste wordt aangenomen dat ze tot in 70 procent van de gevallen onnodig worden ingezet28 – en laxeermiddelen zijn in staat om de darmflora drastisch uit balans te brengen.27 Maar ook bètablokkers, opiaten, paracetamol, antidepressiva, statines en anticonceptie kunnen onze darmgezondheid chronisch uit balans brengen. Chronische darmdisbalans leidt uiteindelijk meestal tot ontstekingen in de darm, een lekke darm en daardoor een verminderde opname van voedingsstoffen. Daarmee lijkt een verstoord darmmilieu aan de basis te liggen van overgewicht en vele (zo niet alle) andere ziektebeelden.

Met name als antibiotica op jonge leeftijd wordt toegediend, wordt het in verband gebracht met overgewicht en chronische ziekten op latere leeftijd.29

Onze darmen vormen dus onze eerste barrière tegen ongewenste, schadelijke en chemische stoffen, net als een gezonde bodem dat is. Als deze barrière niet optimaal werkt, worden deze stoffen opgenomen in onze bloedbaan. Vervolgens moet onze lever met deze stoffen zien af te rekenen. En hier duikt dan een flink probleem op: om deze stoffen uit te scheiden, heeft met name onze lever de mineralen die we zo tekortkomen door bodemuitputting, bewerking en raffinage dringend nodig. Slaagt onze lever niet voldoende in zijn ontgiftingstaak, dan slaat ons lichaam deze stoffen op in onze vetste weefsels: brein, borsten, prostaat en buik.

Wat kunnen we zelf doen?

1. Stop alleen dingen in je mond met 100 procent voedingswaarde.

‘Eat what you want after you have eaten what you should’ is een prachtige uitspraak van Dr. Elmer McCollum zo’n honderd jaar geleden.30 Maar dat gaat in deze tijd niet meer op: ook al eten we braaf volgens de richtlijnen datgene wat we binnen zouden moeten krijgen, een verarmde bodem geeft verarmd voedsel. We kunnen het ons simpelweg niet meer permitteren om doorlopend ‘de bloemetjes buiten te zetten met leeg voedsel’ tijdens de vele vakanties, traktaties, feestjes, diners, feestdagen et cetera. Door weer zelf je eten en je feesthapjes van onbewerkte voedingsmiddelen te bereiden, heb je nog steeds te maken met de uitputting van de bodem, maar niet met de degradatie van voedingswaarde door de bewerking en raffinage door de industrie. En dat is pure winst! Dat is logischerwijs ook de reden dat de oorspronkelijke mediterrane voeding nog altijd met stip op 1 staat als het gaat om preventie van chronische ziekten.31

Door écht met eten bezig te zijn, creëren we ook direct weer een stukje verbondenheid met eten. En werken we aan herstel van onze connectie met de leveranciers van ons voedsel: de bodem, de boer en de natuur. Dat is mijn stellige overtuiging.

2. Hoop en ga actief aan de slag.

Hoop is volgens Jane Goodall en haar gelijknamige boek totaal iets anders dan (vals) optimisme. Hoop is een koppige vastberadenheid, ondanks allerlei obstakels op de weg, alles op alles zetten en vertrouwen houden. Eigenlijk is het een soort overlevingsmechanisme, aldus Goodall. Hoop betekent actie blijven ondernemen, hoe zinloos het soms ook lijkt. Hoop werkt aanstekelijk en creëert elke dag meer mensen die een stap zetten door in actie te komen voor het welzijn van bodem, plant, mens en dier. Met elke euro die je uitgeeft aan boodschappen maak je een keuze in welke wereld je wilt leven. En ook al doen we het niet voor onszelf … er komen hopelijk nog vele generaties na ons. Laten we dan voor hen actief aan de slag gaan en de bodemproblemen niet op hen afschuiven.

Overigens kun je op nagenoeg elk vlak mooie stappen zetten, niet alleen op het gebied van voeding. MaatschapWij zette maar liefst 101 tips op een rijtje waarmee je nu voor de aarde aan de slag kunt.32

Laat de hoop je toch een keer in de steek, kijk dan eens films als Kiss the ground, The biggest little Farm, de adembenemende film Fantastic Fungi of Lessons of the Loess plateau. Aanstekelijk en bemoedigend om te zien hoeveel mensen ermee bezig zijn om de aarde weer te regenereren. En hoe ongelooflijk veel veerkracht de natuur en de bodem hebben. Ook hier in Nederland trouwens, er zijn machtigmooie projecten gaande bij regeneratieve boeren.33

Ik ben ervan overtuigd dat er ook voor elke boer een prachtige toekomst en een goed verdienmodel is als we actief aan de slag gaan met bodemgezondheid. Daarover meer in deel 2 van dit drieluik dat in de volgende editie van Medisch Dossier verschijnt.

3. Wees betrokken bij natuur, voedsel en je gezondheid.

Alles wat leeft, of dat nu de bodem, een micro-organisme, een dier, een plant of een mens is, is qua gezondheid gebaat bij symbiose en samenwerking. Op de een of andere manier zijn we, zeker in de landbouw en gezondheidszorg, de weg in geslagen naar strijd, bestrijding, ongedierte, plagen, elimineren, uitroeien enzovoorts. Dat is uiteindelijk een doodlopende weg, omdat alles in de natuur een schakeltje is in het ecosysteem. Haal je één schakel weg, dan klopt de balans in het systeem niet meer en verdwijnt de veerkracht. Slakken bestrijden met korrels lijkt slim, maar zorgt uiteindelijk voor nog meer disbalans in het ecosysteem. Zou het niet fantastisch zijn als elk mens weer vaardigheden krijgt op het gebied van de natuur, ons voedsel en onze gezondheid? En wachten op de overheid hoeft echt niet, we kunnen dat toch zelf oppakken? In elke regio kun je mensen bij elkaar brengen die deze kennis weer overdragen op andere mensen. Des te jonger we weer betrokkenheid en compassie ontwikkelen voor alles wat leeft, ons voedsel en onze gezondheid, des te groter de winst, op alle fronten. Om met de Cree-indianen te spreken: de mens kan niet bestaan als alles wat onplezierig is, wordt verwijderd in plaats van begrepen.

Als burger kun je elke dag iets doen voor de gezondheid van de bodem en jouw voedsel. En wanneer je gaat voor je eigen gezondheid, ga je automatisch voor de gezondheid van de aarde en al wat daarop leeft. Eten dat jouw gezondheid optimaal dient, is immers duurzaam, onbewerkt eten, zoveel mogelijk van lokale bodem. En zo kun je kleinschalige boeren, met zorg voor hun bodem, biodiversiteit, hun gewassen en dieren en projecten in jouw omgeving prachtig ondersteunen.

Bronnen
1 www.newstatesman.com/spotlight/energy/2021/06/nation-destroys-its-soil-destroys-itself
2 www.krantvandeaarde.nl/bodem-bodem-en-nog-eens-bodem
3 www.biojournaal.nl/article/9416781/duurzaamheidswetgeving-hinderlijk-obstakel-voor-voedselzekerheid/
4 www.biojournaal.nl/article/9415999/natuur-en-milieuorganisaties-versnellen-transities-nog-urgenter-door-oorlog-in-oekraine/
5 www.trouw.nl/duurzaamheid-natuur/zware-metalen-bestrijdingsmiddelen-pfas-de-kwaliteit-van-ons-water-is-een-tikkende-tijdbom~b0c4a6e4/
6 www.trouw.nl/politiek/nieuwe-natuurcrisis-dreigt-nu-nederland-de-waterkwaliteit-niet-op-orde-heeft~babb650d/
7 Vandana Shiva. 2016. Wie de wereld nu echt voedt. Vonk Uitgevers
8 www.massgeneral.org/news/press-release/diet-may-affect-risk-and-severity-of-covid19
9 www.orthofyto.com/nutritionele-oncologie-anders-kijken-naar-kanker
10 Carolyn Steel. 2021 Wat gaan we eten?. J.M. Meulenhoff
11 mediator.zonmw.nl/mediator-39/wat-een-westers-dieet-precies-doet-in-het-lichaam
12 Cell Metab. 2019 Jul 2;30(1):67-77.e3
13 www.nationalezorggids.nl/zorgverzekering/nieuws/64284-zorgverzekeraars-blijven-beleggen-in-fastfoodketens.html
14 www.ifpri.org/sites/default/files/ghi/2014/feature_1818.html
15 https://bibliotheek.ortho.nl/scheurbuik-ook-van-deze-tijd
16 https://bibliotheek.ortho.nl/tandvlees-en-oogbloeding-door-vitamine-c-gebrek
17 www.trouw.nl/duurzaamheid-natuur/pesticiden-veroorzaken-mogelijk-hartritmestoornissen-we-zijn-een-link-op-het-spoor~b2e08c21/
18 Nutrients. 2018 Jul 10;10(7):884
19 www.pw.nl/vaste-rubrieken/sfk/2022/medicijngebruik-per-hoofd-met-1-5-gestegen
20 www.volkskrant.nl/wetenschap/steeds-meer-kinderen-krijgen-volwassen-ziekten-als-dit-zo-doorgaat-worden-kinderen-van-nu-gemiddeld-minder-oud-dan-hun-ouders~b4fdb938/
21 https://scientias.nl/we-worden-steeds-ouder-maar-blijven-we-ook-langer-gezond/
22 www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2021/44/prognose-levensverwachting-65-jarigen-20-93-jaar-in-2027
23 https://groningerkrant.nl/opinie/acht-miljard-mensen-vogelvrij-verklaard/
24 www.sfk.nl/publicaties/PW/2022/laxeermiddel-macrogol-telt-meeste-gebruikers-in-2021
25 www.sfk.nl/publicaties/PW/2022/medicijngebruik-per-hoofd-met-1-5-gestegen
26 www.drogistbusiness.nl/2022/04/28/ingezonden-brief-sluipwet-maakt-einde-aan-beroep-drogist/
27 Nat Commun. 2020;11:362
28 BMJ. 2008 Jan 5; 336(7634): 2–3
29 Diabetes Obes Metab. 2018 Jun;20(6):1508-1514
30 https://publichealth.jhu.edu/about/history/heroes-of-public-health/elmer-v-mccollum-phd
31 Nutrients. 2021 Apr;13(4):1372
32 https://maatschapwij.nu/blogs/101-tips-duurzamer-leven/
33 https://rinekedijkinga.nl/blog/zullen-we-weer-verliefd-worden.html