21-03-2018

Zo gezond als een vis?

Zalm staat bol van de goede vetten en wordt daarom beschouwd als een gezonde supervis. Maar door de geïndustrialiseerde aquacultuur van tegenwoordig ligt er bijna alleen nog maar kweekvis in de supermarkten. Cate Montana heeft zo haar twijfels over hoe gezond die kweekvis eigenlijk is.

De zalm, ook wel ‘koning der vissen’ genoemd, dwingt bij ongeveer iedereen respect af: van vissers en koks tot liefhebbers van sushi. En vrijwel iedereen is het erover eens dat het een superfood is: een van die supergezonde soorten vette vis.

In de Verenigde Staten adviseren de gezondheids-autoriteiten om minstens 237 gram vis per week te eten. De Nederlandse Gezondheidsraad beveelt nog maar één portie vis per week aan, en dan bij voorkeur vette vis. Europese gezondheidsinstanties adviseren minstens twee keer per week vis te eten. Zo ook de Amerikaanse Academie voor Geneeskunde en de Amerikaanse Hartstichting. Al die instanties willen dat mensen voldoende omega 3-vetzuren binnenkrijgen, want die zijn goed voor allerlei lichaamsfuncties: ze bevorderen de werking van celreceptoren en de hormoonproductie, gaan ontstekingen en bloedstolling tegen, en verminderen de kans op hart- en vaatziekten, beroerten en andere aandoeningen.1

Maar zalm is niet alleen een belangrijke bron van omega 3-vetzuren. Het is ook een leverancier van andere voedingsstoffen. Zalm is rijk aan eiwitten, vitamine B12, vitamine D en allerlei mineralen, waaronder jodium en selenium. Zelfs de prachtige zalmroze kleur van de vis is gezond. Want de opvallende kleur is te danken aan de aanwezigheid van een plantaardige kleurstof: astaxanthine. Die stof staat bekend als een krachtige antioxidant met ontstekingsremmende eigenschappen.2

Doordat de vraag naar zalm stijgt, hebben natuurlijke vispopulaties te kampen met een desastreuze achteruitgang. Volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) wordt 80 procent van alle wildevisbestanden ter wereld volledig gevangen of overbevist, waardoor er onmiddellijk beschermende maatregelen nodig zijn. In 2015 en 2016 werd er jaarlijks 700.000 tot 1.000.000 ton wilde zalm gevangen. Sinds 2014 keert er veel minder wilde Atlantische zalm naar de Zuid-Europese rivieren terug. In Alaska en het noordwesten van de Stille Oceaan nemen de aantallen chinookzalm en andere zalmsoorten (zie kader pagina 49) steeds verder af.

Doordat de zalmpopulatie overal ter wereld uitgeput raakt, is er een verschuiving gaande naar meer aquacultuur, beter bekend als viskweek of visteelt. Al sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw wordt er zalm gekweekt, van de Noordzee tot de Tasmanzee bij Nieuw-Zeeland; overal waar de koudwateromstandigheden en stroming goed zijn. Volgens het Salmon farming industry handbook 2017 was de totale vangst aan wilde zalm in 2016 ongeveer gelijk aan een derde van de hoeveelheid gekweekte zalm, en bestond hij grotendeels uit chum-, roze en rode soorten.

Omdat zalm specifieke omgevings- en biologische omstandigheden nodig heeft, zoals een juiste watertemperatuur en zeestroming, wordt zalm alleen in kooien gekweekt. Dit gebeurt voor de kust van Groot-Brittannie en Ierland, het noordoosten en noordwesten van de VS, de Faeroër, Noorwegen, Chili, Nieuw-Zeeland en Tasmanië. Atlantische zalm wordt ook in bassins op het land gekweekt. Deze gesloten kweeksystemen heten recirculatiesystemen.

Hoewel aquacultuur wordt aangeprezen als een milieuvriendelijke methode om gezonde eiwitten voor de mens te produceren – vooral vanwege de veel lagere CO2-uitstoot vergeleken met andere bronnen, zoals vlees en gevogelte – is het in werkelijkheid direct verantwoordelijk voor het decimeren van wilde populaties zalm en andere vis. In 2008 werd voor het eerst onderzocht wat de gevolgen waren van de zalmteelt op de natuurlijke bestanden wereldwijd. Toen bleek dat overal waar zich voor de kust zalmkwekerijen bevinden, de populatie wilde zalm bij elke generatie zalm met de helft slonk. Dat kwam vooral omdat de gekweekte vis ziekten en parasieten verspreidden in de kustwateren.3

Helaas blijkt gekweekte zalm niet alleen ongezond voor hun wilde neefjes en nichtjes. Uit onderzoek blijkt dat kweekzalm ook helemaal niet zo gezond is voor mensen.

Wild versus kweek

Het belangrijkste en meest verontrustende verschil tussen de twee soorten vis is dat kweekzalm meer gif bevat. Dat blijkt uit het ene onderzoek na het andere. Vergeleken met wilde zalm zijn in kweekzalm hogere concentraties van in totaal veertien giftige stoffen gevonden, waaronder polychloorbifenylen (pcb’s), dioxinen, toxafeen, hexachloorbenzeen, lindaan, heptachloorepoxide, cis-Nonachloor, gamma-Chloordaan, alfa-Chloordaan, Mirex, Endrin en DDT.4 Agent Orange, het beruchte onkruidverdelgings- en ontbladeringsmiddel waarmee miljoenen hectaren van de Vietnamese jungle zijn vernietigd, bevat een andere dioxine, namelijk TCDD (tetrachloordibenzodioxine), die tegenwoordig ook in hoge concentraties in kweekvis wordt aangetroffen. Deze giftige stoffen en andere dioxineachtige verbindingen zijn ook aanwezig in andere voedingsmiddelen, maar de concentraties in kweekzalm zijn hoger dan in enig ander voedingsmiddel dat onderzocht werd in een groot onderzoek van de Amerikaanse voedsel- en geneesmiddelenwaakhond FDA.5

Dioxinen hebben invloed op de AhR (aryl hydrocarbon receptor): een transcriptiefactor. Dat is een eiwit dat zich bindt aan de promotor van een gen om nieuwe eiwitten te vormen die ons lichaam nodig heeft om alle belangrijke functies uit te kunnen voeren. AhR is betrokken bij de ontwikkelings- en verouderingsprocessen. Ook is AhR in verband gebracht met zuurstofgebrek en onze biologische klok. Aangenomen wordt dat dioxinen een goede werking van deze transcriptiefactor in de weg staan, waardoor allerlei lichamelijke functies worden verstoord, zoals ons zenuwstelsel, immuunsysteem en onze voortplantingsorganen.6

Andere gevolgen van dioxine en dioxineachtige verbindingen op onze gezondheid zijn hart- en vaatziekten, diabetes, kanker en porfyrie: een verzamelnaam voor een groep stofwisselingsziekten waarbij ons lichaam een bepaald enzym niet goed aanmaakt. Porfyrie veroorzaakt allerlei symptomen, van buikpijn tot braken, en van huidklachten tot angst en verwardheid. Dioxinen en dioxineachtige verbindingen hebben bovendien invloed op ons immuunsysteem, op verschillende hormonen, groeifactoren en enzymen. Daarnaast is er melding gedaan van endometriose, een te vroege menopauze, huid-, nagel-, en tandproblemen, en daarnaast een verminderde hormoonproductie, met name testosteron en hormonen die samenhangen met de schildklierfunctie.7

Gekweekte zalm bevat ook veel meer pesticiden (bestrijdingsmiddelen) dan zijn wilde neefje. Van veel ervan is aangetoond dat ze ons hormoonstelsel in de war schoppen door hun vermogen zich te binden aan de receptoren voor geslachtshormonen. Daarom noemen we ze ‘endocriene disruptors’: ze zorgen ervoor dat onze natuurlijke hormonen minder goed hun werk kunnen doen, wat de normale volwassenwording, seksuele ontwikkeling en ontwikkeling van de voortplantingsorganen verstoort. Ze blijken een afname van de spermaproductie en vruchtbaarheid bij mannen te veroorzaken.8 Uit onderzoek blijkt ook dat er een verband is tussen de blootstelling aan pesticiden en kanker. Zo is er een verband tussen gechloreerde pesticiden en borstkanker. Uit een langetermijnstudie onder vrouwen in New York bleek dat er een verhoogd risico op borstkanker was onder degenen die op land hadden gewoond dat eerder voor de landbouw werd gebruikt, of binnen een straal van 1,6 km van een afvalstortplaats waarvan bekend was dat er gechloreerde pesticiden aanwezig waren.9

Een andere reden tot zorg is de introductie van genetisch gemodificeerde kweekzalm op de markt. Het bedrijf AquaBounty Technologies (ABTX) is jarenlang bezig geweest een zalm te ontwikkelen die genetisch gemodificeerd is om sneller te groeien en zo eerder rijp te zijn voor de markt (in Nederland al ‘plofzalm’ genoemd). Deze zalm produceert constant groeihormonen: iets wat wilde zalm alleen doet als de condities geschikt zijn voor een groeispurt. De zalm van dit bedrijf is al te koop in Canadese supermarkten en werd in 2015 goedgekeurd door de Amerikaanse FDA. Naar verwachting zal hij binnenkort in de VS in de schappen liggen.

Critici wijzen erop dat er maar weinig onderzoek is gedaan naar de veiligheid van genetisch gemodificeerde voedingsmiddelen, en dat het ontbreken van bewijs dat ze gevaar opleveren niet automatisch betekent dat ze veilig zijn. Er zijn inmiddels zelfs aanwijzingen dat het gebruik van recombinante groeihormonen (dat wil zeggen: verkregen door het recombineren van genetisch materiaal) bij dieren zoals runderen en zalm kanker bevordert. Er is ook bewijs dat de consumptie van genetisch gemanipuleerde voeding nier-, lever- en alvleesklierproblemen kan veroorzaken, de voortplanting kan hinderen en een negatieve invloed heeft op de bloedsomloop en de afweer.10

Maar hoe komt het nu dat de hoeveelheid giftige stoffen in wilde en gekweekte zalm zo verschilt?

Je bent wat je eet

De Britse krant The Guardian citeerde de uitspraak van Don Staniford, directeur van de Global Alliance against Industrial Aquaculture, waarin hij zalmkwekerijen ‘toxische toiletten’ noemde en ‘een vergaarbak voor infectieziekten en parasieten’. De krant berichtte onlangs ook over de huidige crisis bij Schotse zalmkwekerijen: de zeeluisplaag daar is totaal uit de hand gelopen en verspreidt zich wereldwijd, waardoor de oogst aan kweekzalm sterk gedaald is en kwekers steeds meer chemische middelen moeten gebruiken.11

We weten dat de commerciële veeteelt – met zijn overvolle, beestachtige, vervuilde weidegronden voor runderen, varkens en kippen – gezorgd heeft voor een stijging in het gebruik van antibiotica, medicijnen en ontwormingsmiddelen om oncontroleerbare ziekten te bedwingen. Hetzelfde gebeurt nu bij kweekzalm. Een veelgebruikt middel dat momenteel via viskwekerijen in de oceanen terechtkomt heet emamectinbenzoaat: een pesticide dat de zenuwimpulsen in het lichaam van de zeeluis verstoort.

Volgens een verklaring die het Schotse Agentschap voor Milieubescherming heeft afgegeven, zou emamectinbenzoaat ‘als de richtlijnen voor veilig gebruik worden opgevolgd’ niet schadelijk zijn voor het milieu en voor wilde dieren. In de verklaring staat verder dat emamectinbenzoaat in het menselijk lichaam terecht kan komen door inademing, huidcontact of door de opname van voedsel of water dat besmet is met het middel. Blootstelling kan de luchtwegen irriteren, en ook de ogen en de huid. Het rapport zegt verder: ‘Dierstudies wijzen erop dat blootstelling aan emamectinbenzoaat ook tremoren kan veroorzaken.’ 12 Een tremor is een voortdurende trilling van een lichaamsdeel, zoals bij parkinson.

Maar wat misschien nog slechter is dan de omstandigheden waaronder kweekzalm moet leven, is het voer dat ze krijgen. In 2005 werd de hoeveelheid pcb’s in wilde zalm vergeleken met die in kweekzalm. De uitkomst was dat de hogere concentraties pcb in kweekzalm ‘dicht in de buurt kwamen’ van de pcb-concentraties in hun voeding. (Pcb’s zijn een groep zeer giftige organische chloorverbindingen die o.a. gebruikt worden in koel- en warmtegeleidende vloeistoffen.) Uit dezelfde studie bleek dat dit soort gifstoffen zich in de loop der tijd ook in het menselijk lichaam ophopen.13 Een andere studie concludeerde dat de significant hogere concentraties van pcb’s, PBDE’s (polygebromeerde difenylethers: vlamvertragers die broom bevatten) en organofosfaat (een pesticide) die in kweekzalm werden aangetroffen, uit hun voeding afkomstig was.14

Kweekzalm wordt gevoerd met zowel natuurlijke als synthetische carotenoïden: de plantaardige kleurstof die wilde zalm van nature via algen uit de oceanen en rivieren binnenkrijgt. Als dit niet aan de voeding van gekweekte zalm wordt toegevoegd, is hun vlees grijsachtig wit en helemaal niet zalmkleurig… en dus onverkoopbaar. Daarom krijgen ze speciaal voor hen gefabriceerde producten om hun ‘pigmentatie te intensiveren’, zoals Lucantin Pink van het Duitse chemiebedrijf BASF en Carophyll Stay Pink van het Nederlandse farmaceutische bedrijf DSM zeggen. Sommige van deze producten zijn afkomstig van gemalen schalen van schaaldieren en andere natuurlijke bronnen van astaxanthine, maar andere zijn synthetisch.

Veel voeding bevat een andere carotenoïd, namelijk canthaxanthine: een kleurstof die door kippenvoer gemengd wordt om eidooiers oranjegeel te kleuren. Hoewel beide additieven zijn goedgekeurd voor menselijke consumptie, is die laatste misschien toch niet zo gezond: uit onderzoek blijkt dat canthaxanthine in bruiningspillen kristalafzettingen op het netvlies van mensen veroorzaakt, die daar zeven of meer jaar aanwezig blijven: een aandoening die canthaxantineretinopathie heet.15

Als zalm gevoerd wordt met additieven en talloze bekende gifstoffen en dan vervuild blijkt door diezelfde gifstoffen, is er weinig verbeelding voor nodig om te bedenken dat mensen die de zalm eten dezelfde gevolgen ondervinden.

Er zijn steeds meer aanwijzingen dat blootstelling aan een groot aantal chemische verontreiningende stoffen, onkruidverdelgers en bestrijdingsmiddelen die vaak in kweekzalm (en andere voeding) worden aangetroffen, de hormoonfunctie en daarmee ook de ontwikkeling van kinderen nadelig beïnvloedt. De stoffen kunnen zelfs van generatie op generatie worden doorgegeven. Zo is bekend dat di-ethylstilbestrol (DES), een synthetisch oestrogeen, tientallen jaren nadat de moeder eraan blootgesteld is nog problemen bij haar dochter(s) kan veroorzaken.16

Persistente organische verontreinigende stoffen (POP’s), zoals pcb’s, PBDE’s en pesticiden op basis van organische chloorverbindingen (zoals DDT, chlordaan en hexachloorbenzeen), die in kweekzalm worden aangetroffen, binden zich makkelijk aan vet of lossen erin op. Hierdoor worden ze heel langzaam afgebroken en blijven ze nog lang in het menselijk lichaam aanwezig. Dit kan leiden tot obesitas, voortplantingsproblemen bij mannen en vrouwen, en met hormonen samenhangende vormen van kanker.17

Uit recente studies blijkt ook dat POP’s verband houden met een verhoogde kans op het ontwikkelen van diabetes type 2, hoger zelfs dan de bekende leefstijlfactoren zoals ongezond eten en een gebrek aan beweging. Met name gechloreerde bestrijdingsmiddelen en pcb’s zijn in verband gebracht met diabetes type 2, het metaboolsyndroom, insulineresistentie en andere aandoeningen waarbij de bloedsuikerspiegel ontregeld raakt.18
Verder is blootstelling aan pcb’s in verband gebracht met asymmetrisch gehoorverlies.19 Organische chloorverbindingen zelf zijn in verband gebracht met de ziekte van Parkinson en prostaat- en borstkanker.20 Blootstelling aan dioxinen is in verband gebracht met leerproblemen en ADHD.21 Bij baby’s die in de eerste drie maanden van de zwangerschap zijn blootgesteld aan DDE, een bijproduct van DDT, kunnen de hersenen binnen de eerste twaalf maanden van hun leven stoppen met groeien.22

Emotionele en sociale problemen

Over stress gesproken: uit onderzoek blijkt dat stress zorgt voor een snelle stijging van de cortisolspiegel in de wilde Atlantische zalm.23 Hoewel er nog geen onderzoek naar is gedaan, is het mogelijk dat de stressvolle omstandigheden van de kweekzalm zelf – de overvolle bassins met veel uitwerpselen, ziekten en medicatie, waar ze gebrek aan beweging hebben – zorgen voor hogere cortisolconcentraties in gekweekte zalm, die vervolgens worden doorgegeven aan degenen die de vis eten.

Alles bij elkaar genomen – de grote hoeveelheden gifstoffen en de ziekten die ze veroorzaken, de mogelijke gevaren van genetische modificatie, medicatiegebruik en de vaak slechte kwaliteit van de omgeving waarin kweekzalm wordt grootgebracht – lijkt het erop dat het geld dat u in de supermarkt uitspaart door kweekzalm te kopen in plaats van zalm die in het wild is gevangen, beslist niet opweegt tegen de exorbitante prijs die u uiteindelijk misschien aan ziektekosten kwijt bent.

Ken uw zalmen

De zalmen (Salmonidae) zijn een familie die vele soorten telt, waaronder enkele van de duurste vissen die momenteel verkrijgbaar zijn (de Atlantische zalm uit Europa en het oosten van Noord-Amerika, en de chinook en rode zalm uit het noordwesten van Noord-Amerika), forellen, zalmforellen en witte zoetwatervissen.

Tenzij er ‘wilde’ of ‘in het wild gevangen’ op de verpakking staat, kunt u ervan uitgaan dat elke zalm in de supermarkt – vers, bevroren en/of voorverpakt – gekweekt is. Wilde zalm wordt tegen veel hogere prijzen verkocht dan kweekzalm. Gekweekte zalm van Europese kwekerijen bevat meestal meer giftige stoffen dan zalm afkomstig uit Noord- en Zuid-Amerikaanse kwekerijen.1

Kweekzalm bevat bijna drie keer zoveel vet als wilde zalm. Helaas bestaat dit vet voor een groot deel uit omega 6-vetzuren, die al ruimschoots aanwezig zijn in een typisch westers dieet. Als het gaat om de voedingswaarde, wordt zalm vooral geprezen om zijn gezonde hoeveelheid omega 3-vetzuren. De verhouding omega 6 tegenover omega 3 is bij kweekzalm minder gunstig dan bij wilde zalm, en kweekzalm bevat veel meer giftige stoffen. Daarom lijkt het eten van gekweekte zalm het hele idee van ‘zalm eten omdat het zo gezond is’ onderuit te halen.

Literatuur
1. Science, 2004; 303: 226–9

Weet wat u koopt

Atlantische zalm
Deze zalm treft u het vaakst aan in supermarkten. Hierdoor zijn de natuurlijke bestanden van de Atlantische zalm gevaarlijk laag. De meeste Atlantische zalm die in de schappen ligt, is gekweekt. Zo niet, dan staat dit op de verpakking.
Chinookzalm
Duur. Wordt in steeds kleinere partijen gevangen in Alaska, Brits Columbia en Nieuw-Zeeland. Een dieprode kleur, zoete smaak, zacht vlees. Soms geëxporteerd tegen een hogere prijs dan de marktwaarde.
Chumzalm
Vooral gevangen en verkocht in Japan, Alaska, de kuststreek van Brits-Columbia en de staat Washington. Het vlees is compacter, taaier en bleker, en heeft een sterkere smaak dan andere zalmsoorten.
Cohozalm
Gekweekt in Chili en vooral verkocht in Japan.
Rode zalm
Inheemse soort van Alaska en Rusland, vooral geëxporteerd naar Japan. Geroemd om zijn gebruik in sushi. In de EU vaak ingeblikt en gerookt te koop.

De voedingswaarde van zalm

Hieronder volgt een vergelijking van de voedingswaarde van wilde en gekweekte Atlantische zalm. (De gegevens zijn afkomstig van SELF Nutrition Data, nutritiondata.self.com)

Portie Wild ½ filet (198 g)Gekweekt ½ filet (198 g)
Calorieën Wild 281 (1176 kJ) Gekweekt 412 (1725 kJ)
Eiwit Wild 39,3 g Gekweekt 40,4 g
Calcium Wild 23,8 mg Gekweekt 17,8 mg
IJzer Wild 1,6 mg Gekweekt 0,7 mg
Magnesium Wild 57,4 mg Gekweekt 53,5 mg
Fosfor Wild 396 mg Gekweekt 475 mg
Kalium Wild 970 mg Gekweekt 719 mg
Natrium Wild 87,1 mg Gekweekt 117 mg
Selenium Wild 72,3 microgram Gekweekt 47.5 microgram
Totaal omega 3-vetzuren Wild 3996 mg Gekweekt 4961 mg
Totaal omega 6-vetzuren Wild 341 mg Gekweekt 1944 mg
Totaal vetten Wild 12,6 g Gekweekt 26,6 g
Verzadigde vetten Wild 1,9 g Gekweekt 6,0 g

Literatuur
1. Clin Transl Med, 2017; 6: 25
2. Future Cardiol, 2009; 5: 333–42
3. PLoS Biol, 2008; 6: e33
4. Science 2004; 303: 226–9
5. Environ Health Perspect, 2005; 113: 552–6
6. J Environ Sci Health C Environ Carcinog Ecotoxicol Rev, 2009; 27: 197–211
7. U.S. Environmental Protection Agency, 2003.
8. Int J Environ Res Public Health, 2011; 8: 2265–303
9. Environ Res, 2004; 94: 134–44
10. Crit Rev Food Sci Nutr, 2009; 49: 164–75
11. The Guardian, 1 April 2017
12. Scottish Environment Protection Agency, pollutant release inventory
13. Environ Sci Technol, 2005; 39: 7389–95
14. Chemosphere, 2002; 46: 1053–74
15. Arch Ophthalmol, 1989; 107: 538–40
16. Int J Androl, 2010; 33: 377–84
17. Arch Pediatr Adolesc Med, 2012; 166: E1–E7
18. Altern Med Rev, 2011; 16: 301–13
19. Environ Res, 2015; 137: 65–71
20. Ann Neurol, 1994; 36: 100–3; Environ Health Perspect, 2010; 118: 60–6
21. J Epidemiol Community Health, 2007; 61: 591–6
22. Environ Health Perspect, 2007; 115: 435–9
23. Aquaculture, 2007; 272: 698–706
 

Wilt u dit artikel lezen?

Als abonnee kunt u dit artikel gratis lezen door in te loggen op uw account. Nog geen abonnee? Sluit nu een abonnement af.

Andere artikelen van Cate Montana

kleine wonderen met Enzymtherapie

Acupunctuur bij gezichtsveroudering

Je lymfestelsel overvol

Anders omgaan met een beroerte

Herstel van het lichaam na een kankerbehandeling

Marktwerking en zorg?

Veel politici spreken zich uit over marktwerking in de zorg. Volgens sommigen helpt concurrentie om kosten te beteugelen. Volgens anderen leidt het juist tot meer kosten en minder kwaliteit. De uitspraken van voor- en tegenstanders zijn niet altijd onderbouwd. Ten...

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

Er is de afgelopen jaren een gestage toename te zien van het aantal mensen dat psychische aandoeningen ontwikkelt.1 Dat is zorgelijk, maar eigenlijk ook relatief eenvoudig te veranderen. De kern van het probleem is dat veel mensen hun emoties niet adequaat kunnen...

De borsten

Zacht, rond, fier, stevig, klein, hangend, veranderd of zelfs afwezig na een operatie… Borsten zijn er in vele prachtige soorten en maten. Ze bestaan uit vetweefsel, bindweefsel, ligamenten én borstklieren; elke borst is gevuld met zo’n vijftien tot twintig lobben die...

Holistische hulp bij een kinderwens

Zwanger worden, het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch heeft 1 op de 5 stellen vruchtbaarheidsproblemen - en dat worden er steeds meer. In haar praktijk begeleidt Ingrid Schoonveld vrouwen met een onvervulde kinderwens. Schoonveld werkte al jaren in de communicatiesector...

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

In het eerste deel van dit tweeluik las je waarom het een uitdaging kan zijn om naar je gevoel te luisteren. In dit tweede deel gaan we in op het maken van gezonde voedingskeuzen, door een situatie te creëren waarin je op je gevoel kunt leren vertrouwen. Belangrijke...

Cate Montana avatar

Over de auteur

Cate Montana is een auteur die bekend staat om haar werk op het gebied van psychologie, spiritualiteit en zelfhulp. Ze heeft een achtergrond in de journalistiek, wat haar een scherpe analytische blik geeft op de onderwerpen die ze behandelt. Montana's werk richt zich vaak op het verkennen van het menselijk bewustzijn, de aard van de werkelijkheid en hoe deze concepten van invloed zijn op persoonlijke groei en ontwikkeling.
Lees meer artikelen van Cate Montana