Mengsels van enzymen zijn er niet alleen voor de spijsvertering, zegt Cate Montana. De laatste resultaten van onderzoeken laten zien dat ze in staat zijn om elke soort pijn te verlichten, de darmen te genezen, hart- en vaatziekten te voorkomen, en zelfs kanker te bestrijden.

Bij het woord ‘enzym’ denken de meeste mensen direct aan middelen om de spijsvertering te bevorderen, zodat we geen last hebben van winderigheid, een opgeblazen buik, spijsverteringsklachten of nog pijnlijker verschijnselen zoals brandend maagzuur (refluxoesofagitis), waarbij maagzuur en voedsel weer omhoogkomen in de slokdarm.

Enzymen zijn inderdaad van essentieel belang voor een goede en efficiënte vertering van ons voedsel. Maar als je kijkt naar wat ze allemaal doen, is dat slechts het topje van de ijsberg. Enzymen zijn door het lichaam gevormde katalysatoren, die in het hele systeem duizenden biochemische reacties versnellen en versterken. Bijna alle chemische reacties die in elke cel van ons lichaam plaatsvinden, zijn afhankelijk van enzymen. Ze zijn onmisbaar voor het afbreken van vetten, koolhydraten en eiwitten, en zonder enzymen zouden de vitaminen, mineralen of hormonen in ons lichaam helemaal niets kunnen uitrichten. In feite zouden alle chemische reacties in ons lichaam zonder enzymen te langzaam verlopen om onze stofwisseling op gang te houden, en zouden wij doodgaan.

Niemand weet zeker hoeveel verschillende enzymen we in ons lichaam hebben. We kennen er ongeveer 3000, maar vermoedelijk zijn er wel 50.000, die duizenden stofwisselingsreacties uitvoeren. Daarmee zorgen ze dat onze organen goed werken – hersenen, hart, nieren, longen, lever, alvleesklier, milt, enzovoorts – en ondersteunen ze het immuunsysteem en ontstekingsreacties.

Enzymen worden grofweg ingedeeld in drie soorten: enzymen voor de stofwisseling, enzymen voor de spijsvertering en voedingsenzymen, afhankelijk van de plaats waar ze actief zijn (in het spijsverteringskanaal of elders) en van hun oorsprong (in het lichaam gevormd of via het voedsel ingenomen).

Enzymen voor de stofwisseling vervullen een cruciale rol in elke levende cel. Ze hebben invloed op alle processen, van groei en herstel van cellen – essentieel om te zorgen dat de organen goed blijven werken – tot celdood en het verwijderen van afvalstoffen uit het bloed.

Enzymen voor de spijsvertering breken het voedsel dat we eten af – al die kip, groenten en gebakken aardappelen – tot voedingsstoffen die door onze cellen kunnen worden opgenomen en gebruikt. Deze enzymen worden voornamelijk in de alvleesklier en de dunne darm gevormd. Enzymen zoals proteases, amylases en lipases werken respectievelijk door eiwitten af te breken tot aminozuren, koolhydraten tot suikers, en vetten tot vetzuren en cholesterol.

Voedingsenzymen zijn afkomstig van rauw voedsel dat we eten en van supplementen. Ze zijn uiterst belangrijk, omdat de natuurlijke vorming van enzymen in ons lichaam tussen ons twintigste en dertigste levensjaar begint af te nemen, en vervolgens elke tien jaar met ongeveer 13 procent blijft dalen. Naarmate we ouder worden, vormt onze maag ook minder zoutzuur, waardoor de enzymen voor de spijsvertering minder effectief worden. Ook bijvoorbeeld milde ontstekingen door voedselallergieën, problemen van de alvleesklier en chronische stress kunnen tot enzymtekorten leiden.

Het eten van rauw voedsel verlicht de taak van het lichaam om alle nodige enzymen voor de spijsvertering en voor de algehele gezondheid zelf te maken. Bovendien helpt het om de enzymtekorten die we krijgen als we ouder worden, aan te vullen. Helaas is rauw voedsel tegenwoordig geen betrouwbare bron van enzymen meer, door de steeds verdere uitputting van de bodem en door het gebruik van pesticiden en kunstmest.

‘Om ruim voldoende actieve enzymen in ons lichaam te hebben, moeten alle cofactoren die in de bodem voorkomen (zoals mineralen) aanwezig zijn,’ zegt Ellen Cutler, een specialist in geïntegreerde natuurlijke gezondheid uit Californië. Ze schreef het boek Micro miracles: discover the healing power of enzymes. ‘Mensen hebben tegenwoordig vaak enzymtekorten. Daarom zien we nu ook al jonge kinderen met brandend maagzuur. Jaren geleden zag ik zulke gevallen nooit in mijn praktijk.’

Als ons lichaam niet voldoende enzymen vormt en ook niet voldoende enzymen uit ons eten en drinken kan halen, zegt Cutler, dan verzwakken ons afweersysteem, ons herstel van weefsels en onze productie van hormonen. Als gevolg daarvan zijn mensen vaak moe en krijgen ze allerlei gezondheidsklachten. Typische symptomen van enzymtekorten zijn ontsteking, gewrichtspijn, fibromyalgie (spierreuma), overmatige bacteriegroei in het maag-darmkanaal, waardoor problemen ontstaan zoals een opgeblazen gevoel en spijsverteringsklachten, brandend maagzuur, prikkelbaredarmsyndroom, een wazig gevoel in het hoofd, hoofdpijn, huiduitslag, acne en stemmingswisselingen.

‘Enzymen hebben mijn leven gered,’ zegt Cutler. ‘Toen ik achter in de twintig was, werd bij mij de diagnose colitis ulcerosa gesteld. Ik had ook last van een ernstig opgezwollen buik en darmverstopping. Toen ik spijsverteringsenzymen probeerde, had ik binnen twee weken nog maar heel weinig symptomen. Ik had meer energie, mijn haar en mijn nagels waren gezonder, ik had minder slaap nodig en mijn immuunsysteem was veel gezonder. Het was een wonder.’

Systemisch, proteolytisch, fibrinolytisch

Als u bedenkt hoe ongelooflijk veel enzymen we in ons lichaam hebben, en hoeveel biologische systemen daarvan afhankelijk zijn, zal het u niet verbazen dat de wereld van enzymen tamelijk gecompliceerd is. Enzymen zijn precies zo gebouwd dat ze effect hebben op een bepaalde chemische binding. Een en hetzelfde enzym kan zo een rol spelen in veel verschillende lichaamsfuncties: door in elk proces op atoomniveau precies dezelfde knip of binding te maken.

Veel geneeskundigen, onder wie Cutler, raden zowel spijsverteringsenzymen als systemische enzymen aan voor mensen met gezondheidsklachten. Systemische enzymen – ook wel metabole of eiwitsplitsende enzymen genoemd – zijn gewoon bepaalde spijsverteringsenzymen die tussen maaltijden in, dus niet met voedsel, worden ingenomen – waardoor ze op andere delen van het lichaam kunnen werken.

Wanneer wij deze enzymen minimaal 1 uur vóór en na het eten van voedsel innemen (liefst ‘s morgens vroeg, na het eten, en ‘s avonds laat voor het naar bed gaan), kunnen proteolytische enzymen volgens Cutler in het hele lichaam werken tegen ontsteking, gewrichtspijn, overmatige bacteriegroei, problemen met het immuunsysteem en andere gezondheidsproblemen.

Proteolytische enzymen maken deel uit van de spijsverteringsenzymen (‘proteolytisch’ betekent dat ze specifiek eiwitten verteren – en niet alleen eiwitten uit voedsel). Wanneer u systemisch proteolytische enzymen inneemt, komen die in de bloedsomloop terecht en beginnen daar afwijkende eiwitten af te breken. Dat zijn bijvoorbeeld virussen, omdat de enzymen die herkennen als vreemde eiwitten die moeten worden verwijderd. Een ander voorbeeld is het eiwit fibrine, dat een rol speelt bij de bloedstolling. Dit eiwit houdt ook verband met hartziekten en andere chronische ziekten.

Elk molecuul fibrine heeft de vorm van een lange draad. Als er een wond ontstaat, hoopt fibrine zich daar op. Het klontert samen met bloedplaatjes en rode bloedcellen en sluit zo de wond af met een korstje. Na een paar dagen van succesvol herstelwerk gaan de enzymen meestal verder met het afbreken van het teveel aan fibrine in de spieren, het bloed en de zenuwen.

Maar de vorming van fibrine kan ook uit de hand lopen. Als de pijn van de wond wordt tegengegaan met pijnstillers (niet-steroïdale ontstekingsremmers ofwel NSAID’s, bijvoorbeeld ibuprofen), wordt het signaal om te stoppen met de vorming van fibrine genegeerd. Als de lichaamsreserves van enzymen uitgeput zijn, of als er andere gezondheidsproblemen zijn, worden de enzymen die normaal het teveel aan fibrine wegwerken soms niet aan het werk gezet. Als dat gebeurt, hoopt het teveel aan fibrine zich op in het lichaam. Dit draagt bij aan ontstekingen en andere gezondheidsproblemen door fibrine, zoals fibromyalgie (spierreuma), aderverkalking (vorming van fibrine-plaques in de slagaderen) en endometriose (baarmoederslijmvlies buiten de baarmoeder).

Enzymen die specifiek fibrine afbreken in het hele lichaam worden ‘fibrinolytisch’ genoemd. ‘Nattokinase, seaprose (seaprose S), serrapeptase (serrapeptidase of serratiopeptidase) zijn allemaal ontstekingsremmers met een sterk vermogen om fibrine op te lossen. Ze verteren niet-levend weefsel en rekenen af met littekens en plaques in uw darmen, zenuwen en bloed,’ zegt Kevin Nelson, een chiropractor in Minnesota die gepromoveerd is in holistische voeding en gespecialiseerd is in de gezondheid van de darmen en in systemische enzymtherapie.

Tot nu toe heeft enzymtherapie met proteolytische en fibrinolytische enzymen haar nut bewezen bij de behandeling van een breed scala aan aandoeningen. Fibrinolytische enzymen die door de bacteriën in gefermenteerd voedsel worden gevormd, lijken het ophopen van fibrine in de bloedvaten heel goed te kunnen vertragen.1 Dat is al toegepast bij trombose, hartinfarct en andere hart- en vaatziekten. Een van die enzymen, nattokinase, is een sterke oplosser van fibrine, die na inname via de mond de afbraak van fibrine in het lichaam kan versnellen.2

Het eiwitsplitsende enzym serrapeptase is gebruikt om infecties bij gewrichtsvervangingen te behandelen.3 Infecties komen vaak voor na het vervangen van een gewricht en kunnen hele nare gevolgen hebben. Seaprose S vermindert ontstekingen van de aders die spataderen en zweren van aders veroorzaken.4

Bromelaïne is een eiwitsplitsend enzym uit de ananasplant. Het wordt breed toegepast vanwege zijn ontstekingsremmende en fibrine-afbrekende werking.5 Bij de behandeling van been- en gewrichtsontsteking blijkt bromelaïne ook een ontstekingsremmende en pijnstillende werking te hebben, waarbij het veiliger was dan standaard pijnstillers (NSAID’s en andere).6

Systemische enzymtherapie heeft gewerkt bij de behandeling van reumatische aandoeningen.7 En enzymsupplementen waren veelbelovend bij het verzachten van spijsverteringsklachten die werden veroorzaakt door een niet goed werkende alvleesklier en door lactose-intolerantie.8

Enzymtherapie zou zelfs mogelijkheden kunnen bieden bij de behandeling van verschillende soorten kanker. Volgens Nelson kunnen fibrinolytische enzymen effectief zijn tegen kanker doordat ze de stugge, beschermende fibrinelaag die rond kankercellen ligt ‘opeten’. Daardoor worden de cellen kwetsbaar voor een aanval door het immuunsysteem van de patiënt.

Volgens Cutler kunnen proteases heel nuttig zijn voor mensen met kanker. ‘Bij mensen met kanker stolt het bloed gemakkelijker,’ zegt ze. ‘En enzymen pakken dat aan. Het helpt ook om proteases in te nemen wanneer je bestraling (radiotherapie) of chemotherapie krijgt – meestal is het gebruik van enzymen daarbij toegestaan.’

Systemische enzymtherapie verminderde bij patiënten met borstkanker of darmkanker ook de bijwerkingen van tumoren en van de behandeling daartegen, zoals misselijkheid, maag-darmklachten, vermoeidheid en gewichtsverlies.9 In de meeste klinische onderzoeken naar systemische enzymtherapie werd een combinatie van de enzymen papaïne, trypsine en chymotrypsine gebruikt. Met deze combinatie verminderden de bijwerkingen van bestraling en chemotherapie. Bij sommige soorten tumoren zou systemische enzymtherapie zelfs het leven kunnen verlengen.10

Wie heeft enzymen nodig?

Volgens veel geneeskundigen heeft zo ongeveer iedereen in de westerse wereld enzymen nodig. Ons voedsel is sterk bewerkt en bevat te weinig enzymen. We koken het meeste voedsel, en alle enzymen die nog in ons voedsel zitten, verliezen hun activiteit bij een watertemperatuur van ongeveer 50°C of een luchttemperatuur van ongeveer 65°C. Het rauwe voedsel dat we eten, groeit in uitgeputte bodems, waarin pesticiden en andere verontreinigingen zitten. Daarbij belasten we onze alvleesklier zwaar met het produceren van enzymen door te veel geraffineerde suikers en koolhydraten te eten. Is het dan vreemd dat de westerse wereld zoveel ziekten kent?

Ook lijden miljoenen mensen aan chronische pijn door ontstekingen. Volgens Tina Marcantel, een natuurgeneeskundig arts in Arizona, helpen eiwitsplitsende enzymen bij het verzachten van chronische pijn, het versnellen van genezing, en het versterken van het afweersysteem van het lichaam door het immuunsysteem te beïnvloeden. Zij zegt dat ze ook helpen bij het gezond houden van de bloedsomloop en dat ze ontstekingen tegengaan – de belangrijkste oorzaak van pijn bij gewrichtsontsteking, ischias, chronische rugpijn en sportblessures zoals spierverrekkingen.

Nelson beaamt dat enzymtherapie voor mensen met chronische pijn een zeer geschikte remedie is. ‘Kijk, alles begint met de spijsvertering,’ zegt hij. ‘Je moet die eerst herstellen. Als u chronische pijn hebt, moet u de darmen genezen. Als u iets eet en daarna klachten krijgt, is dat omdat het voedsel daar maar in uw darmen zit, onverteerd en rottend. Als uw darmen ontstoken zijn, kunnen ze gaan lekken, en dan verplaatst de ontsteking zich naar elke plaats in het lichaam waar ze heen wil. Grote eiwitmoleculen, circulerende immuuncomplexen genoemd, zwerven rond in uw lichaam en blijven soms gewoon ergens steken – in uw lage rug, in uw linker elleboog, in uw galblaas, in uw rechterknie – waar ze maar willen blijven zitten. En dan hebt u plotseling een probleem.’

Deze problemen kunnen vaak vermeden worden door met uw voeding spijsverteringsenzymen in te nemen. Als u al chronische pijn hebt, is de benadering echter anders. Het is nog steeds belangrijk om spijsverteringsenzymen te gebruiken om de vertering van voedsel te ondersteunen. Maar als u chronische pijn hebt, moet u ze ook systemisch gaan innemen.

‘Protease en serrapeptase (allebei eiwitsplitsende enzymen) werken met name door stoffen af te breken die ontstekingsreacties reguleren,’ zegt Cutler. ‘Het is moeilijker om systemische problemen als vermoeidheid, hoofdpijn, rugpijn of ontstekingen aan te pakken. Bij spijsverteringsklachten zie je vrijwel meteen een verbetering. Als klachten chronisch zijn geworden, duurt het langer. Iedereen heeft wel wat ontstekingen, en enzymen helpen de ziekteverwekkers te bestrijden waarop het lichaam agressief reageert. Ze helpen zelfs bij mensen met allergieën tegen stoffen in de lucht, zoals hooikoorts. Maar de vertering van voedsel is wel zo belangrijk. Mensen hebben vaak geen idee hoe belangrijk een goede spijsvertering is.’

Iets wat ook heel belangrijk is bij chronische pijn, is medicatie. Volgens Cutler zal elke medicatie de lever en nieren belasten en daardoor een goede vertering van voedsel belemmeren. Daarnaast bevatten veel medicijnen toevoegingen en vullers waarvan je staat te kijken, zoals gluten. ‘Ik ben eerlijk gezegd nogal obsessief wat betreft het gebruik van enzymen,’ zegt ze. En mijn patiënten ook. Ik hoor zo vaak dat er wonderen gebeurd zijn.’

Literatuur
1. Appl Microbiol Biotechnol, 2005; 69: 126–32
2. Sci Rep, 2015; 5: 11601
3. J Bone Joint Surg Am, 2006; 88: 1208–14
4. Minerva Cardioangiol, 1996; 44: 515–24
5. Biomed Rep, 2016; 5: 283–8
6. Evid Based Complement Alternat Med, 2004; 1: 251–7
7. BioDrugs, 2001; 15: 779–89
8. Altern Med Rev, 2008; 13: 307–14
9. Integr Cancer Ther, 2008; 7: 311–6
10. Drugs, 2000; 59: 769–80

BRONNEN
www.drellencutler.com
www.foodenzymeinstitute.com

Welke enzymen doen wat?

Hieronder staan de belangrijkste enzymen of enzymgroepen die in de meeste commerciële enzymproducten worden gebruikt.

Amylase uitgescheiden door de speekselklieren en de alvleesklier. Ondersteunt de spijsvertering, breekt koolhydraten af tot enkelvoudige suikers
Bromelaïne een eiwitsplitsend enzym dat de spijsvertering ondersteunt door eiwitten uit het voedsel af te breken. Verbetert ook de opname van voedingsstoffen, ondersteunt de bloedsomloop, werkt tegen ontstekingen en tegen plaques in de slagaders die bijdragen aan hartaanvallen

• Catalase breekt waterstofperoxide in cellen af tot water en zuurstof
• Cathepsine ondersteunt de spijsvertering door vlees af te breken
• Cellulase ondersteunt de spijsvertering door vezels en cellulose uit vruchten, groenten, granen en zaden af te breken
• Glucoamylase breekt de suikers in granen (maltose) af
• Invertase helpt het lichaam sucrose te gebruiken
• Lactase breekt lactose af, de meervoudige suiker in melkproducten. Uitstekend voor mensen met een lactose-intolerantie
• Lipase breekt vetten af tot vetzuren en vitamines A, D, E en F, ondersteunt de stofwisseling en helpt bij hart- en vaatziekten
• Nattokinase een ander eiwitsplitsend enzym dat het afbreken van fibrine remt, met positieve effecten bij trombose, hartinfarct en andere hart- en vaatziekten
• Pancreatine een mengsel van amylase-, lipase- en protease-enzymen. Wordt gebruikt wanneer de alvleesklier te weinig enzymen uitscheidt, zoals na een operatie waarbij de alvleesklier is verwijderd, bij een ontsteking van de alvleesklier en bij cystische fibrose
• Papaïne ondersteunt de spijsvertering door eiwitten in het voedsel af te breken tot kleinere stukjes eiwit, peptideketens genoemd
• Pectinase ondersteunt de spijsvertering door vruchten en andere voedingsmiddelen met veel pectine af te breken, bijvoorbeeld wortelen, bieten, aardappelen en tomaten
• Protease ondersteunt de spijsvertering door eiwitten af te breken tot hun bouwstenen, aminozuren, en werkt tegen ziekteverwekkers zoals bacteriën, virussen en kankercellen
• Seaprose-S een ander eiwitsplitsend enzym dat ontstekingsremmend werkt bij aandoeningen als gewrichtsontsteking, oedeem, borstvlies-ontsteking (pleuritis) en buikvliesontsteking (peritonitis), en bij ontstoken aders, die kunnen leiden tot spataderen en zweren.
• Serrapeptase kan worden gebruikt om infecties te behandelen en helpt tegen bloedpropjes en plaques in de slagaders, en tegen de bijwerkingen van bestraling en chemotherapie

Enzymen tegen gewrichtsontsteking

Tina Marcantel, verpleegkundige en natuurgeneeskundig arts in Arizona, kreeg Mary op haar spreekuur, een vrouw van 34. Mary had last van warme, rode en gezwollen gewrichten in haar handen, vingers en voeten. Ze had van een reumatoloog de diagnose reumatoïde artritis gekregen en gebruikte sinds vijf maanden NSAID’s (aspirine en ibuprofen), maar ze bleef pijn houden. Die arts verzekerde haar dat ze in de toekomst sterkere pijnstillers kon krijgen.

‘Ik gaf Mary eerst systemisch eiwitsplitsende enzymen, die ze ongeveer drie weken lang, één of twee uur na de maaltijd moest innemen,’ zegt Marcantel. ‘Daarna bracht ik de dosis enzymen terug tot de helft: dat was een onderhoudsdosis om de pijn en ontsteking onder controle te houden.’
Ze schreef Mary ook tien weken acupunctuur voor, bij wijze van pijnbestrijding (één behandeling per week). Verder testte ze haar op overgevoeligheid voor verschillende soorten voedsel en schrapte alle voedingsmiddelen uit haar dieet die mogelijk hadden bijgedragen aan de ontsteking.

Aan het einde van haar behandel-programma had Mary niet langer dagelijks aspirine of ibuprofen nodig. De pijn die ze had, nam met 70 procent af. Ook de pijn in haar gewrichten was minder.

Na zes maanden kwam ze terug naar de praktijk. Ze had de onderhoudsdosis systemische enzymen gebruikt, verder niets anders gedaan tegen haar aandoening, en zei dat haar pijn weer langzaam begon toe te nemen.

Marcantel verdubbelde haar dosis enzymen, dus terug naar de begindosis. Die moest Mary vier weken gebruiken. Daarna moest ze weer teruggaan naar de onderhoudsdosis. Op dat moment liet Mary heel blij weten dat ze wel 80 procent minder pijn had. Ook had ze, voor het eerst sinds jaren, veel minder klachten van haar chronische bijholteontsteking, die veroorzaakt werd door hooikoorts.

Richtlijn voor het innemen van enzymen

Hoeveel moet u innemen?
Het is prima om enkele vrij verkrijgbare spijsverteringsenzymen bij de maaltijd in te nemen. Maar Ellen Cutler en Kevin Nelson benadrukken beiden dat de dosering voor enzymtherapie hoog genoeg moet zijn, wil de therapie goed werken.
Neem enzymen voor systemisch gebruik driemaal per dag in, minimaal een uur voor en een uur na het eten (‘s morgens vroeg, na het eten en ‘s avonds voor het naar bed gaan).

Hoe leest u het etiket?
De internationaal erkende en geaccepteerde meetstandaard die op etiketten van enzymflesjes wordt gebruikt, is ‘FCC-eenheden’ (FCC: Food Chemicals Codex). Voor elk type enzym kunnen deze eenheden echter worden uitgedrukt in verschillende eenheden van activiteit. Dat kan dus heel verwarrend zijn, ook al omdat sommige etiketten alleen het aantal milligrammen vermelden. U kunt de volgende eenheden van activiteit aantreffen:
U (Units, enzymeenheden), soms ook in het Nederlands: E
HUT (haemoglobin units, tyrosine basis, hemoglobine-eenheden op basis van tyrosine)
USP (United States Pharmacopeia, van een Amerikaanse instantie)
FU (fibrinolytic units, fibrine-afbrekende eenheden) verwijst naar het vermogen van het enzym nattokinase om het bloedstollingsenzym fibrine af te breken
MCU (milk clotting units, melk-klonterende eenheden) op basis van hoe snel het enzym melkeiwitten verteert
GDU (gelatin digesting units, gelatine-verterende eenheden) op basis van hoe snel het enzym gelatine verteert
PU (papain units, papaïne-eenheden)
SKB (genoemd naar de makers van de test: Sandstedt, Kneen en Blish) meet de activiteit van amylases bij het afbreken van koolhydraten
DU (gebruikt in de brouwerij) is hetzelfde als SKB
LU (lipase units, lipase-eenheden)
FIP-eenheden (testmethoden van de Fédération Internationale Pharmaceutique)

Cutler en Nelson vinden beiden dat het belangrijk is etiketten te lezen:
Gebruik geen enzymproducten waarbij niet het aantal eenheden van elk enzym apart is vermeld, en slechts wordt vermeld dat het om een ‘meng-sel’ van een of meer enzymen gaat.

Kies bij voorkeur plantaardige enzymen; die zijn veel vriendelijker voor het lichaam dan dierlijke. Nelson: ‘Veel dierlijke enzymen zijn afkomstig van oude, dode paarden en koeien. Het vlees van deze dieren bevat minder enzymen, maar wel grote hoeveelheden adrenaline.’
Let op eventuele hulpstoffen, vooral in enzymmengsels. ‘Magnesiumstearaat en sorbitol geven soms maagklachten,’ zegt Cutler. ‘En kleurstoffen, Ve-tsin (mononatriumglutamaat, E621), natuurlijke smaakstoffen, sorbitol (E420) en andere stoffen kunnen de werking van het product echt verminderen.’

Wees voorzichtig als u bloedverdunners gebruikt of een bloedingsstoornis hebt, omdat eiwitsplitsende enzymen als natuurlijke bloedverdunners werken. De meeste andere mensen hoeven zich geen zorgen te maken over de mogelijkheid van overdosering.
Als u last krijgt van bloedneuzen, diarree of andere symptomen of ongemakken, verlaag dan uw dosis totdat de symptomen zijn verdwenen en uw spijsvertering weer tot rust is gekomen.