Door een simpele jaarlijkse röntgenfoto van het gebit kan het risico op hersenkanker en schildklierkanker stijgen, blijkt uit onderzoek.

Jarenlang heeft de tandarts ons verzekerd dat een bitewing, zoals de gebitsfoto heet, niet schadelijk is. Uit recent onderzoek blijkt dat zelfs de gebruikelijke jaarlijkse foto, zoals veel tandartsen maken in hun praktijk, de kans op een veelvoorkomende hersentumor verdubbelt of verdrievoudigt.

De onderzoekers ontdekten dat het meningeoom – de meest voorkomende hersentumor in de meeste Westerse landen – tot drie maal zo vaak voorkomt onder mensen die deze zogenaamd onschuldige jaarlijkse röntgenfoto krijgen. Het betreft een tumor die in de hersenvliezen groeit. Deze drie vliezen omhullen de hersenen. Meningeomen maken een vijfde deel van alle hersentumoren uit en komen vaker bij vrouwen dan bij mannen voor. Bijna zeven van de 100.000 vrouwen krijgen zo’n tumor, ten opzichte van vijf op de 100.000 mannen.

Hoewel een meningeoom niet snel groeit en niet uitzaait (metastaseert), kan deze wel dodelijk zijn. Hij veroorzaakt problemen door druk op de hersenen. En hoewel maar 2 procent van de gevallen maligne is (dus uitzaait), kan ook een zogeheten ‘benigne’ meningeoom dodelijk zijn: in een derde van de gevallen zelfs binnen vijf jaar na de diagnose. Tot die tijd kan de patiënt van vele ernstige symptomen te lijden krijgen, zoals toevallen. De standaard medische behandeling is chemotherapie of – ironisch genoeg – radiotherapie.

Meningeomen door straling

Hoewel er in de geneeskunde maar weinig onderzoek is gedaan naar meningeomen, is ioniserende straling – naast hoofdletsel – wel bekend als een van de belangrijkste oorzaken, zelfs bij een lage dosering 1, en tandheelkundige foto’s zijn in dat kader de gebruikelijkste bron. In een onderzoek aan meerdere instellingen door de medische faculteit van Yale en het Brigham Women’s Hospital in Boston werden in verschillende staten van Amerika 1433 patiënten in de leeftijd van 20 tot 80 met de diagnose intracraniaal meningeoom onderzocht. Hun tandheelkundige dossiers werden vergeleken met die van een ongeveer even grote controlegroep. Met name keken de onderzoekers naar het verband tussen de diagnose meningeoom en het aantal bitewings, volledige gebitsfoto’s en orthopantomogram (een panoramische opname van zowel boven- als ondergebit op dezelfde afdruk).

Het bleek dat diegenen met meningeoom zich meer dan twee keer zo vaak minimaal een bitewing of andere röntgenopname in hun leven konden herinneren als de controlepersonen. Tevens bleek het risico toe te nemen bij frequente blootstelling, zelfs bij jonge mensen. Diegenen die meldden dat ze jaarlijks een bitewing kregen, hadden een verhoogd risico (bijna een verdubbeling) op het ontstaan van deze hersentumor, ongeacht hun huidige leeftijd. Zelfs kinderen jonger dan tien jaar hadden 1,4 keer zo veel risico als hun leeftijdgenoten die deze vorm van röntgendiagnostiek niet kregen.

Het gevaarlijkst echter was het orthopantomogram. Zij die deze panoramafoto kregen, hadden in het algemeen een verdrievoudiging van het risico, en de foto bleek met name riskant bij diegenen die al vanaf voor hun tiende jaarlijks een orthopantomogram kregen. Zij hadden bijna vijf keer zo veel kans op deze dodelijke ziekte 2.

Schildklierkanker door straling
Uit de gegevens blijkt een gemiddelde stijging van het risico op tumoren van minimaal 50 procent door het maken van tandheelkundige foto’s. Dit jongste onderzoek versterkt trouwens de conclusies van een eerder Engels onderzoek dat aantoonde dat tandheelkundig röntgenonderzoek een funest effect heeft op de schildklier. Bij dit onderzoek met ruim driehonderd patiënten met schildklierkanker bleek dat zij die tandheelkundige röntgenfoto’s hadden gekregen twee keer zo veel kans hadden op het ontstaan van schildklierkanker. Ook hier was het risico dosisgerelateerd: hoe hoger het aantal röntgenfoto’s, des te meer kans dat de persoon kanker kreeg 3.

Ook bij Zweeds onderzoek is een verband gevonden tussen kwantiteit van de blootstelling en risico. Tandartsassistenten en ander tandheelkundig personeel bleken dertien keer zo veel kans te hebben op het ontstaan van schildklierkanker; iedereen die met röntgentechniek werkte, had een verdubbeld risico. Bij patiënten die ter diagnosticering blootgesteld waren aan röntgenfoto’s werd het risico meer dan twee keer zo groot, hoewel ook hier bleek dat er duidelijk een dosis-responsrelatie was: wie meer dan tien röntgenfoto’s had gekregen, had een risico dat drieënhalf keer zo groot was als normaal 4.

Tevens was het risico groter bij vrouwen die kinderen hadden gebaard: bij drie of meer kinderen was het risico bijna vijf keer zo groot wanneer ze ooit röntgenfoto’s hadden laten maken. Dat zou kunnen betekenen dat geslachtshormonen op enigerlei wijze negatief effect ondervinden van laaggedoseerde straling.

Eerdere vermoedens

Hoewel over tandheelkundige foto’s wel al bedenkingen waren, was er nooit een duidelijk verband aangetoond, tot het recente onderzoek aan Yale (zie boven). Er was al een vermoeden van een verband door een onderzoek aan de universiteit van Washington, waaruit bleek dat wie zes of meer volledige gebitsfoto’s op rij had laten maken een verdubbeld risico had. Hierin werd echter geen verband gevonden bij de bitewing-foto, cefalometrie (de laterale schedelfoto die orthodontisten vaak maken) of bij orthopantomografie 5. Verder wees een ander onderzoek aan diezelfde universiteit uit dat er geen verhoogd risico ontstond door beroepsmatige blootstelling, maar wel bij patiënten die een hoge dosis straling kregen, zoals bij radiotherapeutische behandeling van kanker, met name in de hoofd-halsregio 6.

Toch werden ruim twintig jaar geleden al vele waarschuwingsschoten gelost. In 1990 was er al een review van vijf epidemiologische onderzoeken waaruit bleek dat tandheelkundige foto’s de belangrijkste risicofactor vormden voor zowel meningeomen als tumoren van de parotisklieren (de speekselklieren vlak voor het oor). Onder de inwoners van Los Angeles County, waarop de review gebaseerd was, was zo’n 85 procent van de cumulatieve stralingsbelasting van de parotisklieren afkomstig van tandheelkundige onderzoeken 7.

Wat is te veel?

Röntgenstraling wordt gemeten in millisievert (mSv), een eenheid die uitdrukt hoe veel straling geabsorbeerd is. De huidige tandheelkundige röntgenapparaten zenden zo’n 0,038 mSv straling uit bij een bitewing en 0,150 mSv bij een volledige gebitsfotoserie. Volgens de American Dental Association (ADA) is dat het equivalent van de achtergrondstraling die iemand in een dag ondervindt, of de straling die je zou absorberen tijdens een vliegreis van de ene kant van de VS naar de andere.

Volgens de Engelse National Radiological Protection Board is het inderdaad zo dat wij zo’n 3000 mSv per jaar aan achtergrondstraling absorberen. Daarbij past echter de toelichting dat bij een tandheelkundige röntgenfoto de straling op een klein gebied geconcentreerd is in plaats van door het hele lichaam geabsorbeerd te worden, en in één klap wordt toegediend in plaats van geleidelijk.

Toch houden zowel de onderzoekers van de Yale-studie als die van Washington uit 2004 hun kritiek bescheiden, door te beweren dat het risico enkel bestaat bij de oudere typen röntgenstraling, waarbij vóór de jaren tachtig veel meer ioniserende straling vrijkwam dan bij de huidige techniek. Die conclusie houdt echter geen stand, aangezien uit veel gegevens van het Yale-onderzoek blijkt dat het risico stijgt door elke vorm van blootstelling aan röntgenstraling en dat er ook onder jonge mensen een verhoogd risico ontstaat. Die laatste groep kan enkel aan de nieuwere soort röntgenstraling zijn blootgesteld.

Daar komt nog bij dat een groot aantal tandartsen volhardt in het gebruik van de ouderwetse zogeheten D-speed-röntgenfilm, waarbij patiënten aan meer straling worden blootgesteld dan noodzakelijk, in plaats van dat ze hun praktijk upgraden met de modernere F-speedfilms.
Een aantal tandartsen en orthodontisten gebruikt bovendien de recentste technologie – cone-beam computed tomography ofwel CBCT – een type CT-scan waarbij een driedimensionale opname van mond en hoofd wordt gemaakt. Deze scan wordt vaak gebruikt om de mond op te meten als er een beugel nodig is, maar er zijn twijfels over de veiligheid bij kinderen, aangezien die tot twintig maal zo gevoelig is voor straling als bij volwassenen.

Wijsheid

In de richtlijnen van de ADA staat momenteel dat gezonde volwassenen niet vaker dan eens per twee of drie jaar een bitewing moeten ondergaan en dan alleen als er een specifieke verdenking is. Maar gezien de recentste bevindingen zou het wijs kunnen zijn helemaal niet meer zomaar een röntgenopname te laten maken en zeker niet ‘voor de zekerheid’. Ook is het slim om, als je van tandarts verandert, de oude röntgenfoto’s mee te vragen om ze aan je nieuwe tandarts te geven. En wees niet bang om als een zeurpiet gezien te worden. Als je toch een röntgenfoto moet laten maken (en zorg dat je zeker weet dat het ook echt nodig is, bijvoorbeeld bij een verdenking op iets), sta er dan op dat je een loodschort aan krijgt, evenals een loden halskraag voor de schildklier. Dat kan de redding betekenen van je gezondheid, zo niet je van leven.

Lynne McTaggart

1Cancer, 1993; 72: 639-648
2Cancer, 10 april 2012; doi: 10.1002/cncr. 26625
3Acta Oncol, 2010; 49: 447-453
4Eur J Cancer Prev, 1997; 6: 550-556
5Cancer, 2004; 100: 1026-1034
6Neurology, 2005; 64: 350-352
7J Am Dent Assoc, 1990; 120: 151-158