Systeemdenken in de geneeskunde

Een chronische aandoening kun je vaak beter oplossen als je naar de film van het leven kijkt, in plaats van naar een foto van het huidige moment. Dan wordt duidelijk welke factoren een rol speelden in het ontstaan van het ziektebeeld. En ook hoe genezing kan worden bereikt. In dit artikel legt Yvonne van Stigt uit wat ze hiermee bedoelt.

Yvonne van Stigt is directeur van een onderwijsinstituut in preventieve geneeskunde. Hier wordt op een andere manier naar gezondheid gekeken. . Bovendien is de aandacht gericht op gezondheidsbevordering, en niet op de bestrijding van ziekte. Deze zienswijze is niet van de ene op de andere dag ontstaan. Dit is in de loop der jaren gebeurd, als gevolg van eigen ervaringen. Doordat ik zelf vastliep in de reguliere gezondheidszorg ging ik, bijna 30 jaar geleden, op zoek naar antwoorden die mijn artsen niet konden geven. En met succes.

Tijdens mijn studie heb ik mijn chronische vermoeidheid kunnen oplossen. Dat lukte doordat ik de overlevingsmechanismen van de mens ging begrijpen en leerde dat deze overlevingsmechanismen zichtbaar en meetbaar zijn in het lichaam. Gaandeweg veranderde mijn kijk op gezondheid en ziekte. Het klinkt veel mensen nog vreemd in de oren: biologische overlevingsmechanismen? Wil dat zeggen dat je ziekte beschouwt als een overlevingsmechanisme? Is ziekte dan niet zomaar iets wat je overkomt?

Ziekte als logisch gevolg

Als je op een andere manier gaat kijken naar het menselijk lichaam, krijg je ook een andere kijk op ziekte. Je kunt een ziek lichaam zien als een lichaam met kapotte onderdelen die gerepareerd moeten worden. Maar je kunt het lichaam ook beschouwen als een biologisch systeem met functionele overlevingsmechanismen. Als je dat doet, wordt het ontstaan van ziekte een logisch gevolg van het in werking treden van die overlevingsmechanismen. Het lichaam roeit met de riemen die het heeft en zal alles doen om op korte termijn te overleven en voortplanting mogelijk te maken. Dat daarbij op lange termijn fysieke problemen ontstaan, is evolutionair niet interessant. Deze overlevingsmechanismen zijn vanuit dus volkomen logisch. Je kunt ze zien als patronen of processen die plaatsvinden bij het ontstaan van verschillende ziekteprocessen. Op het moment dat je deze processen gaat herkennen en begrijpen, wordt het steeds makkelijker om in te grijpen en een (ziekte)proces te stoppen of te keren.

De cognitie speelt een ondergeschikte rol in het overlevings-mechanisme

Voorbeeld

Het tot staan brengen en omkeren van mijn eigen ziekteproces, chronische vermoeidheid, was niet eenvoudig. Met vallen en opstaan, puzzelen en zoeken in de biochemie en veel logisch nadenken is het gelukt om van een bedlegerige jonge moeder toen, te worden tot een grootmoeder nu die inmiddels een eigen onderwijsinstituut runt. In onze maatschappij hebben steeds meer mensen te maken met insulineresistentie daarom gebruik ik dit als voorbeeld. Ook insulineresistentie kun je namelijk zien als zo’n overlevingsmechanisme. Bij insulineresistentie zijn cellen in je lichaam minder gevoelig geworden voor insuline. De insuline werkt dan minder goed en je bloedsuikergehalte wordt te hoog. Dit is ongezond en kan na verloop van tijd leiden tot diabetes type 2. Als je kijkt naar insulineresistentie als overlevingsmechanisme is het een proces dat zorgt dat minder energie wordt verbruikt waardoor er voldoende energie overblijft voor bijvoorbeeld stress of een ontsteking. Het zijn namelijk vooral de spiercellen die insulineresistent worden. Het is dus alsof het lichaam ervoor kiest om even niet te veel te bewegen tijdens activiteit van het immuunsysteem.1-3 Hierover volgt later meer uitleg.

Verschil met gangbare geneeskunde

Onze studenten leren welke processen betrokken zijn bij het ontstaan van een ziekte, hoe je de verstoringen kunt herkennen en op welke manier je die processen kunt stoppen of omkeren. Net als in de reguliere geneeskunde vormt een gedegen kennis van fysiologie, biochemie en natuurkunde de basis. Wat is dan het verschil? Op dit moment maakt men in de huidige gangbare geneeskunde gebruik van een denkmodel waarin de samenhang tussen verschillende ziekten bij iemand gewoonlijk niet worden geanalyseerd.4 Hierdoor krijgt de behandelaar geen overzicht over complexe situaties en is symptoombestrijding vaak de enige optie.

Tegenwoordig is er gelukkig veel aandacht voor, bijvoorbeeld, leefstijl als interventiemogelijkheid. Het is een bekend gegeven dat een ongezonde leefstijl niet bijdraagt aan gezondheid, maar juist een onderdeel kan zijn van de oorzaak van ziekte.5 Daarbij is aandacht voor motivatie en gedragsverandering vanuit ons hoofd, ons verstand. Helaas is er nog geen aandacht voor de oorzaken van ongezond gedrag. Als je denkt vanuit overlevingsmechanismes wordt het gedrag van de mens onbewust gestuurd om te kunnen overleven.

Systeemdenken vraagt om zicht op alle factoren die leiden tot gezondheid of ziekte

Fysieke behoefte is sterk

Het verstand speelt een ondergeschikte rol bij overlevingsmechanismes. Dat is zichtbaar aan bijvoorbeeld de behoefte aan snelle koolhydraten en zoetigheden. Velen van ons kennen vast die enorme behoefte aan zoetigheid bij een heftige stressreactie. Die zoetbehoefte is niet met wilskracht te onderdrukken. Als je op wilskracht gaat proberen de suikers te laten staan, lukt dat niet of nauwelijks. Er is namelijk een lichamelijke behoefte aan glucose door stress of laaggradige ontstekingsprocessen. Juist dat is een belangrijke oorzaak van het ontstaan van insulineresistentie.6 Het lichaam heeft als biologisch overlevingsmechanisme de mogelijkheid om insulineresistentie te gebruiken voor de allocatie van glucose naar bijvoorbeeld het immuunsysteem. Het lichaam dirigeert dan als het ware de glucose naar de immuuncellen in plaats van naar de spiercellen, waardoor de spieren een signaal afgeven dat er een glucosetekort ontstaat. Zo stijgt de behoefte aan snelle suikers.1-3

Waarom het soms mislukt

Als een behandeling bestaat uit adviezen om leefstijl en gedrag, o.a. voeding en beweging, te veranderen, wordt iemand vooral aangesproken op zijn verstand. Dan wordt niet in kaart gebracht of er, bijvoorbeeld, sprake is van een lichamelijke behoefte aan glucose. Hiermee wordt in de behandeling dan geen rekening gehouden. Dat kan een reden zijn dat op lange termijn niet het gewenste effect wordt bereikt. Je ziet mensen dan na een korte periode van succes terugvallen in oud gedrag. Bij dit voorbeeld is het ontstaan van insulineresistentie een biologische oplossing om het immuunsysteem van meer energie te voorzien om eventuele ‘indringers’ op te ruimen. Dit proces van insulineresistentie als biologische oplossing kan betrokken zijn bij het ontstaan van diverse welvaartsziekten, zoals diabetes, hart- en vaatziekte of zelfs kanker. Het proces dat ooit in gang was gezet als overlevingsmechanisme, kan dan ontaarden in een ernstiger probleem. Maar deze langetermijngevolgen zijn voor het voortbestaan van de mensheid niet direct een probleem.

Functioneel en preventief

Vanuit mijn vakgebied – de functionele, preventieve geneeskunde – houden we ons bezig met het in kaart brengen van die processen. We gaan op zoek naar de oorzaak van ontstekingen. Welke ‘indringers’ of pathogenen zorgen voor de activering van het immuunsysteem en hoe is het mogelijk dat het immuunsysteem deze indringers niet op tijd zelf heeft verwijderd? Deze oorzaak is niet zo simpel op te sporen omdat het gaat om laaggradige ontstekingen, waarbij normale ontstekingsmarkers in het bloed soms nauwelijks verhoogd zijn.7 Dit vraagt van een behandelaar daarom twee dingen. De ziektegeschiedenis moet volledig worden uitgevraagd, en de laboratoriumuitslagen moeten minutieus worden onderzocht om de oorzaak op te sporen.

De film = de geschiedenis

In de film, de geschiedenis, van de cliënt wordt duidelijk waarom en op welk moment het lichaam, gestuurd door de omstandigheden, heeft gekozen voor een bepaald overlevingsmechanisme. Als je de tijd neemt voor een grondig onderzoek van de voorgeschiedenis vallen de puzzelstukjes meestal vanzelf op hun plek. Aanvullend onderzoek doet dan de rest. Het mag duidelijk zijn dat zo’n benadering nog niet past binnen de gangbare gezondheidszorg. Maar de tijd die dit vraagt, kan uiteindelijk heel veel gezondheidswinst opleveren. Juist door een gedegen onderzoek worden ook de psychologische omstandigheden gedurende het leven van de cliënt duidelijk. Dat is belangrijk omdat alle systemen in ons lichaam met elkaar samenhangen. Het stresssysteem heeft grote invloed op het immuunsysteem en vice versa. Als een kind door een onveilige omgeving al op vroege leeftijd veel stresshormonen (cortisol) produceert, wordt automatisch een deel van de werking van het immuunsysteem onderdrukt en krijgen ‘indringers’ een kans.8 Ook dit is een uitermate efficiënt overlevingsmechanisme. Wanneer je onveilig bent en op de vlucht bent voor gevaar, is er niet voldoende energie om tegelijkertijd ook het hele immuunsysteem te activeren. Pas nadat je in veiligheid bent, is er weer voldoende energie om het totale immuunsysteem weer aan het werk te zetten. Velen van ons merken dat als we na een periode van stress op vakantie gaan. Na een paar dagen rust komt de man met de hamer en word je ziek. Het lichaam gaat dan ruimte krijgen om het immuunsysteem weer te laten optreden tegen ziekteverwekkers. En dat merk je. Wanneer in de vroege jeugd dit gevaar langere tijd aanhoudt, kan het gevaar zorgen voor veranderingen in de programmering van het lichaam.9

Maar wat is gevaar?

Een onveilige situatie is voor een baby hetzelfde als gevaar. We denken bij onveiligheid al gauw aan kindermishandeling of misbruik, maar voor een kind kan onveiligheid ook ontstaan door veel minder heftige of duidelijke omstandigheden. Denk bijvoorbeeld aan een ziekenhuisopname in de vroege jeugd, na de geboorte in een couveuse terechtkomen, een onveilige hechting door psychische problemen van de moeder, geadopteerd zijn, een slechte relatie tussen ouders, of het overlijden van een van de ouders. Dat zijn allemaal situaties waarbij er geen opzet in het spel is en waarbij het kind ogenschijnlijk niet heel duidelijk reageert op de situatie. Als een baby borstvoeding krijgt, kan dit een deel van de onveiligheid compenseren. Niet alleen vanwege de immuun-versterkende stoffen in de moedermelk, maar juist ook vanwege het verbeteren van de hechting door het zogen.10

Juist door dit soort onveilige of traumatische situaties in de pré-verbale periode kan het immuunsysteem ook daadwerkelijk anders worden geprogrammeerd. Als het immuunsysteem bepaalde infecties niet tijdig opruimt, zeker als er sprake is van langdurige stress, komt er een moment waarop deze de kop opsteken. Dat is gewoonlijk het moment dat het lichaam ‘instort’, vaak het moment van het begin van een burn-out of van chronische vermoeidheid.

Mijzelf als voorbeeld

Als ik nu terugkijk op alle puzzelstukken die ik in de loop der jaren heb gevonden, kan ik het ontstaan van mijn chronische vermoeidheid goed plaatsen. Mijn praktijkervaringen blijken achteraf verklaarbaar te zijn als je uitgaat van de biologische overlevingsmechanismen. In onze stagekliniek herkennen we dezelfde logische patronen en processen bij onze cliënten. Om dit verhaal duidelijker te maken, gebruik ik mijn eigen geschiedenis als voorbeeld. Na een jeugd met early life stress kwam ik, na twee zware zwangerschappen, op het punt terecht dat mijn systeem instortte. Terugkijkend snap ik nu waarom dit gebeurde en begrijp ik ook waarom ik daarna dikker werd. Mijn lichaam heeft gezocht naar een oplossing om de ziektekiemen te bestrijden die het al die jaren had toegelaten. De insulineresistentie die vervolgens ontstond, zorgde ervoor dat mijn immuunsysteem van glucose werd voorzien. Toen begreep ik nog niet dat een koolhydraatbeperkt dieet niet echt de oplossing was voor mijn gezondheidsproblemen. Het hielp in eerste instantie wel om wat gewicht te verliezen, maar na verloop van tijd lukte dat niet meer.

Gelukkig is er steeds meer aandacht voor de rol van ontstekingen die aan de basis liggen van insulineresistentie, en die vervolgens kunnen leiden tot overgewicht.13 Inmiddels heb ik de ontstekingen redelijk onder controle, door mij te richten op de behandeling van bepaalde ziektekiemen. En daardoor heb ik ook mijn gewicht beter onder controle.

De film, niet de foto

Wat ik inmiddels begrijp, is dat je een chronische aandoening alleen kunt oplossen door naar de film van het leven te kijken, in plaats van naar de foto van het huidige moment. Dan kan je achterhalen op welk moment het lichaam een overlevingsstrategie heeft gekozen en welke gevolgen dat heeft gehad voor het lichaam.

Systeemdenken

In het systeemdenken stellen we ons ten doel om alle factoren die leiden tot gezondheid of ziekte te overzien. Maar over welk factoren hebben we het dan eigenlijk? Naast onze genetische constitutie is onze leefstijl en onze persoonlijke geschiedenis, met voor- en tegenspoed, van grote invloed op onze gezondheid. Op dit moment wordt er vaak te weinig gekeken naar de samenhang tussen al deze factoren.4 Systeemdenken’ geeft overzicht en maakt complexe gezondheidsvraagstukken een stuk logischer en eenvoudiger.

Hoe kan het anders?

Juist bij gezondheidsklachten is het zaak om het geheel te overzien voordat op details wordt ingegaan. Als een behandelaar het geheel onderzoekt, ontstaat er zicht op hoe een bepaald ziektebeeld heeft kunnen ontstaan. Dan wordt het gemakkelijker om de processen te beïnvloeden die de aandoening hebben veroorzaakt.

Het beïnvloeden van de leefstijl, stressmanagement, het opsporen en elimineren van gevaarlijke omgevingsfactoren en het aanvullen van voedingstekorten is het terrein van de preventieve geneeskunde. In Amerika wordt dit ‘functional medicine’ genoemd, in Nederland noemen we het functionele geneeskunde. Deze nieuwe benadering van gezondheid wil de factoren beïnvloeden die ervoor zorgen dat ziekte een kans krijgt. In Nederland is de groep systeemdenkers in de gezondheidszorg langzaam aan het groeien. In onze opleiding zien we steeds meer verpleegkundigen en artsen die, vaak door eigen ervaringen, het roer om willen gooien omdat zij zien dat symptoombestrijding niet altijd tot genezing leidt.

Door: Yvonne van Stigt

Yvonne van Stigt is na een carrière in het onderwijs verder gaan studeren in de natuurgeneeskunde, de orthomoleculaire geneeskunde. Zij heeft uiteindelijk een masterdegree behaald in de klinische psychoneuroimmunologie aan de Universiteit van Gerona (Spanje). Na 25 jaar in haar eigen praktijk te hebben gewerkt en 5 boeken te hebben geschreven, is zij in 2017 het OPFG gestart, een opleidingsinstituut voor preventieve en functionele geneeskunde. Hier worden diverse opleidingen gegeven, waaronder een 4-jarige opleiding tot Orthomoleculair Therapeut op hbo-niveau.

Bronnen

1 Kvidera SK, et al. Estimating glucose requirements of an activated immune system in growing pigs. J Anim Sci. 2017 Nov;
2 Von Ah Morano, et al. The role of glucose homeostasis on immune function in response to exercise: The impact of low or higher energetic conditions. J Cell Physiol. 2020;
3 Shehata HM, et al. Sugar or Fat?-Metabolic Requirements for Immunity to Viral Infections. Front Immunol. 2017 Oct.
4 McAlister MM, et al. Systems Thinking for Effective Interventions in Global Environmental Health. Environ Sci Technol. 2022 Jan;
5 Son JW, Kim S. Comprehensive Review of Current and Upcoming Anti-Obesity Drugs. Diabetes Metab J. 2020 Dec;
6 Ruiz-Núñez B, Pruimboom L, Dijck-Brouwer DA, Muskiet FA. Lifestyle and nutritional imbalances associated with Western diseases: causes and consequences of chronic systemic low-grade inflammation in an evolutionary context. J Nutr Biochem. 2013 Jul;
7 Del Giudice M, et al. Rethinking IL-6 and CRP: Why they are more than inflammatory biomarkers, and why it matters. Brain Behav Immun. 2018 May;70:61-75. doi:
8 Shonkoff, J. P., et al. The lifelong effects of early childhood adversity and toxic stress. Pediatrics.
9 Dragoş, D. et al. The effect of stress on the defense systems. Journal of Medicine and Life.
10 Labbok, M. H. et al. (2004). Breastfeeding: Maintaining an irreplaceable immunological resource. Nature Reviews Immunology
11 Glaser, R., et al. Evidence for a shift in the Th-1 to Th-2 cytokine response associated with chronic stress and aging. In Journals of Gerontology – Series A Biological Sciences and Medical Sciences (Vol. 56, Issue 8)
12 Elenkov, I. J. (2004). Glucocorticoids and the Th1/Th2 balance. Annals of the New York Academy of Sciences;
13 Matulewicz N, Karczewska-Kupczewska M. Insulin resistance and chronic inflammation. Postepy Hig Med Dosw (Online). 2016 Dec

Wilt u dit artikel lezen?

Als abonnee kunt u dit artikel gratis lezen door in te loggen op uw account. Nog geen abonnee? Sluit nu een abonnement af.

Andere artikelen van Medisch Dossier

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

De borsten

Eten als medicijn

Groeien met psychosynthese

Kruiden en voedingsstoffen

Marktwerking en zorg?

Veel politici spreken zich uit over marktwerking in de zorg. Volgens sommigen helpt concurrentie om kosten te beteugelen. Volgens anderen leidt het juist tot meer kosten en minder kwaliteit. De uitspraken van voor- en tegenstanders zijn niet altijd onderbouwd. Ten...

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

Er is de afgelopen jaren een gestage toename te zien van het aantal mensen dat psychische aandoeningen ontwikkelt.1 Dat is zorgelijk, maar eigenlijk ook relatief eenvoudig te veranderen. De kern van het probleem is dat veel mensen hun emoties niet adequaat kunnen...

De borsten

Zacht, rond, fier, stevig, klein, hangend, veranderd of zelfs afwezig na een operatie… Borsten zijn er in vele prachtige soorten en maten. Ze bestaan uit vetweefsel, bindweefsel, ligamenten én borstklieren; elke borst is gevuld met zo’n vijftien tot twintig lobben die...

Holistische hulp bij een kinderwens

Zwanger worden, het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch heeft 1 op de 5 stellen vruchtbaarheidsproblemen - en dat worden er steeds meer. In haar praktijk begeleidt Ingrid Schoonveld vrouwen met een onvervulde kinderwens. Schoonveld werkte al jaren in de communicatiesector...

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

In het eerste deel van dit tweeluik las je waarom het een uitdaging kan zijn om naar je gevoel te luisteren. In dit tweede deel gaan we in op het maken van gezonde voedingskeuzen, door een situatie te creëren waarin je op je gevoel kunt leren vertrouwen. Belangrijke...

Medisch Dossier avatar

Over de auteur

Lees meer artikelen van Medisch Dossier