Psychedelica worden steeds vaker gebruikt als medicijn. De laatste jaren is er een toename van ceremonies met zogenoemde plantmedicijnen als truffels en ayahuasca. Waar staat de wetenschap en wat kunnen bepaalde middelen doen? Medisch Dossier stelt een aantal vragen aan onderzoeker Kim Kuypers van de Universiteit Maastricht.

De nood is hoog bij psychiatrische patiënten, schrijnend soms, volgens Kim Kuypers. Als hoofddocent aan de faculteit psychologie en neurowetenschappen onderzoekt ze sinds 2003 onder meer de effecten van MDMA ofwel 3,4 methyleendioxymethylamfetamine. Dit is de werkende stof van xtc (ecstasy). Daarnaast was Kuypers de afgelopen jaren betrokken bij onderzoek met cannabis, de hallucinogene drank ayahuasca en de werkende stof van magische truffels en paddenstoelen: psilocybine. Media schrijven lovend over de resultaten waarbij psilocybine tegen depressie werkt en MDMA helpt bij patiënten met een posttraumatische stressstoornis (PTSS). Maar ook over lsd (lysergeenzuurdi-ethylamide) en het verdovingsmiddel ketamine tegen depressie wordt hoopgevend geschreven. Langzaam raken de psychoactieve stoffen het negatieve imago kwijt. Al in de jaren zestig werd onderzoek naar psychedelica als medicatie gedaan, maar door grootschalig gebruik van bijvoorbeeld xtc in onder meer de dansscene kwamen de middelen in kwaad daglicht te staan. Het doen van onderzoek werd daardoor heel lastig gemaakt, maar de laatste jaren is een verandering zichtbaar waardoor psychedelica meer geaccepteerd raken. Kuypers is alleen bang, mede door de publicerende media, voor teleurstelling bij de mensen: ‘De middelen kunnen een alternatief zijn en kunnen worden uitgeprobeerd als de medicatie er eenmaal is, maar het betekent niet dat het voor iedereen gaat werken.’

Therapeutisch

In Nederland zijn tussen de 300.000 tot 450.000 patiënten met een ernstige psychiatrische stoornis die onvoldoende baat hebben bij de bestaande behandelingen. Hersenwetenschappers, andere medisch specialisten, psychiaters en psychologen ondertekenden begin januari het manifest Therapeutisch gebruik van Psychedelica. Gepleit wordt voor een centrale aansturing van psychedelische therapie voor kwetsbare patiënten, zo publiceerde Universiteit Medisch Centrum Groningen (UMCG).1

Hoewel het plantmateriaal voor psychedelica beschikbaar is, is het gebruik ervan als ondersteuning van therapie een grijs gebied. Ook over de uitrol is soms discussie. ‘We kijken misschien een beetje raar naar bedrijven die het willen vercommercialiseren, maar we hebben ook bedrijven nodig die erin willen investeren. We hebben een ‘push’ nodig, willen we psychedelica op de markt krijgen. Alleen zo kunnen we stappen maken en aan wetenschappelijke data komen’, zegt Kuypers.

Behandeling

Een enkele therapeut werkt al met legale truffels als plantmedicijn. Bijvoorbeeld binnen het Field Trip-programma. Individueel of in een groep kan psychedelic therapie worden gevolgd in Amsterdam vanaf respectievelijk 5.400 en 3.900 euro. Vooraf ondergaan mensen die zich aanmelden een screening om te zien of het programma geschikt is. Zwangere vrouwen en vrouwen die borstvoeding geven, komen niet in aanmerking. Ook bij klachten als een hoge bloeddruk of een te snel werkende schildklier kun je niet meedoen. Met een voorgeschiedenis waarbij psychose, schizofrenie en manische depressiviteit zijn geconstateerd, val je ook af. Net zoals bij het hebben van een acuut trauma oftewel emotionele shock door bijvoorbeeld verkeersongelukken, een overval of sterftegeval.
Het Essence Institute biedt groepsceremonies aan van rond de 1.500 euro. Naar dit initiatief wordt verwezen vanuit de Stichting GGZ Groep. Die verwacht dat psilocybine over 5 tot 7 jaar tot de verzekerde zorg zal behoren.2

Kuypers verduidelijkt: ‘De medische wetenschap werkt met pure psilocybine. Dat wordt nog wel eens vergeten. Truffels zijn legaal, maar kunnen niet zomaar worden gebruikt voor onderzoek. Je moet er zeker van zijn welke dosis je iemand mag geven.’ Bovendien kan natuurlijk materiaal zijn vervuild door pesticiden of kunnen andere stoffen in een plant aanwezig zijn die de werking beïnvloeden, net zoals bij fytotherapie of kruidengeneeskunde bekend is. Het zogenaamde ‘entourage-effect’ wat je ook ziet bij cannabis, stelt Kuypers.

De nood bij psychiatrische patiënten is hoog

Kwetsbaar

Met het gebruik van psychedelische middelen moet ook voorzichtig worden omgesprongen. Kuypers: ‘Het gebruik op eigen houtje is heel precair. Ook voor mensen zonder zware psychiatrische problemen. Het maakt bij iedereen dingen los en dat kan heel onverwachts zijn. Ik ben wel eens gebeld door iemand met een trauma die bij een “underground” therapeut was geweest en met MDMA werd behandeld. Helaas was de angst hierna zoveel erger geworden. Dit was veelal te wijten aan de gebrekkige nazorg, concludeert Kuypers. Omdat mensen in een kwetsbare positie zitten, is het belangrijk dat het gebruik op een correcte manier gebeurt. De onderzoeker wijst ook op het risico van lichamelijk contact bij een sessie. ‘Een bepaalde aanraking of “verder gaan” kan voor iemand verkeerd voelen of anders worden geïnterpreteerd, omdat alles intenser wordt beleefd. Bovendien kunnen bij het gebruik van MDMA grenzen vervagen. Ook al hoort het bij de therapie, met lichamelijk contact tussen behandelaar en patiënt moet zorgvuldig worden omgegaan.’

Veilig

Vanuit haar rol als wetenschapper geeft Kuypers nooit advies. Dat mag niet. Ze wil ook niet weten wat voor soort retraites allemaal worden aangeboden. ‘Ik raad mensen met een psychiatrische achtergrond aan zich aan te sluiten bij wetenschappelijk onderzoek. Dan worden zij wel geconfronteerd met een hele lijst aan inclusiecriteria en kunnen ze misschien niet altijd meedoen, maar klinische trials zie ik momenteel als veiligste optie.’

Volgens Kuypers zijn drie fases leidend bij een behandeling. ‘De voorbereiding, ofwel het vaststellen en onderzoeken van de voorgeschiedenis en het creëren van een band. De sessie met het middel, waarbij begeleiding nodig is en tot slot vooral goede nazorg. Wat gaat iemand doen met al die informatie en de inzichten die zijn verkregen? Deze moeten tenslotte verwerkt worden.’
‘Het is niet alleen die pil nemen, het is een middel om therapeutische processen te begeleiden. Mensen moeten ook niet denken “Ik neem dit, en dan wordt het opgelost”. Het is een manier van losbreken of openbreken van jezelf, zodat je meer in contact komt met je emoties of je herinneringen. Het is een start van een proces’, zegt Kuypers. Ze weet ook niet of therapie met psychedelica voor iedereen geschikt zal zijn. ‘Je hebt natuurlijk een therapeut die je erbij gaat helpen, maar dat is bij ieder middel binnen de psychotherapie. Maar je moet zelf ook over flink wat tools en kracht beschikken om verder te komen in het proces.’

Psychedelica hoeven bovendien geen gouden sleutel te zijn. Kuypers: ‘Mensen zien psychedelica soms als laatste redmiddel, maar het is geen garantie dat het werkt. Het hoeft niet bij iedereen aan te slaan. Ik probeer altijd het enthousiasme van de mensen te temperen.’

Psilocybine

Het onderzoek naar de werking van psilocybine bij therapieresistente depressie is redelijk vergevorderd. Therapieresistente depressie betekent dat eerdere behandelingen met bijvoorbeeld antidepressiva niet of te weinig helpen. Het UMCG, Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) en Universitair Medisch Centrum Utrecht (UMCU) namen deel aan het internationale onderzoek van het Britse bedrijf COMPASS Pathways. In de zogeheten fase 2-studie met 233 deelnemers uit 10 landen werden de effectiviteit en de veiligheid getest van psilocybine bij therapieresistente depressie. Bij 30 procent van de patiënten sloeg de behandeling met het psychedelicum aan en een groot deel van die mensen was na 12 weken nog steeds klachtenvrij.

Verwacht wordt dat het vervolgonderzoek, de zogeheten ‘fase 3-studie’ eind 2022 start. Hierbij wordt de werkzame dosis bij een grotere groep mensen onderzocht. Als daarin een psilocybine-ervaring werkzaam blijkt, zou het een nieuwe behandeling kunnen worden voor deze vorm van depressie.

Met het gebruik van psychedelische middelen moet ook voorzichtig worden omgesprongen

Traditie

Truffels met de werkende stof psilocybine zijn niet het enige middel waarover wordt geschreven. Voor mensen op het spirituele of bewustwordingspad worden ceremonies aangeboden met bijvoorbeeld ayahuasca, een drank die van oorsprong wordt gebruikt door inheemse stammen in de Zuid-Amerikaanse regenwouden. Of met Iboga, een wortel die wordt gebrouwen tot drank en die groeit in de Afrikaanse regenwouden van Gabon. Ook de Peyote-cactus uit de woestijnachtige gebieden van Mexico en de San Pedro-cactus uit de Zuid-Amerikaanse hoogvlakten van Ecuador en Peru winnen aan populariteit. Al honderden jaren spelen de planten een rol in religieuze en culturele tradities van de inheemse volkeren.

Het helende potentieel van ibogaïne trok rond 1864 de aandacht van Franse artsen, onderzoekers en investeerders, toen dr. Griffon du Belay voor het eerst de Tabernanthe Iboga regenwoudstruik onderzocht.4 Iboga staat bekend als hulpmiddel tegen depressie, maar vooral om snel van verslavingen af te komen. Het Nijmegen Institute for Scientist-Practitioners in Addiction (NISFA) onderzocht in samenwerking met IrisZorg en Radboudumc de veiligheid van behandeling met ibogaïne bij patiënten met een chronische stoornis in opioïdegebruik in 2018.5 Maar oplettendheid is geboden bij het middel. Bij 1 op de 400 mensen kan iboga fataal zijn door onderliggende medische condities of door combinaties met drugs.6 NISFA kijkt vanwege het risico op op hartfalen daarom liever naar middelen die veiliger zijn dan ibogaïne.7

De eerste Amerikaan die in 1887 over peyote schreef, was dr. John Briggs, gevolgd door Duitse en Engelse onderzoekers. Ze worden gezien als de vroege pioniers in de verkenning van het gebruik van peyote en vervolgens de werkende stof mescaline als hulpmiddel voor professionals in de geestelijke gezondheidszorg.8

DMT

Ayahuasca wordt veelal gebrouwen van een combinatie planten uit de Amazone. Het middel werd in 1851 voor het eerst genoemd door de Engelse etnobotanicus Richard Spruce. Gezien de archeologische opgravingen van een soortgelijk plantmiddel kan ervan worden uitgegaan dat al minimaal tweeduizend jaar geleden van de ayahuasca werd gedronken, stelt het Ayahuasca Centre in Drenthe dat samenwerkt met de Universiteit Maastricht.9
Echter, in Nederland geldt een verbod op het gebruik van ayahuasca gemaakt met planten die de psychoactieve stof DMT (Dimethyltryptamine) bevatten,. Een uitzondering gold voor het gebruik door de Santo Daime kerk vanaf 2001, maar in maart 2018 werd door de Hoge Raad een halt toegeroepen om nog langer sessies vanuit geloofsovertuigingen te organiseren.
De wet maakt het de Universiteit Maastricht lastig om het middel te onderzoeken. Kuypers: ‘Een aantal plantstoffen om ayahuasca te brouwen, werd recent ook verboden in Italië, terwijl we in dit land met een PhD student net onderzoek aan het opstarten waren. Nu moeten we uitwijken naar andere landen.’
Volgens het Ayahuasca Centre wordt traditionele ayahuasca met de liaan Banisteriopsis caapi bereid. Vrij vertaald betekent dit de ‘slingerplant met een ziel’. Maar door het verbod op DMT-houdende planten werkt het centrum uitsluitend met de vergelijkbare liaan Banisteriopsis muricata. Hierbij wordt het effect op depressiviteit onderzocht samen met de Universiteit Maastricht.10

MDMA

Ook onderzoek met het gebruik van MDMA is lastig; zoals bij alle middelen zijn er slechts enkele spelers in het veld die psychedelica aanbieden. Toch doet Kuypers veelvuldig onderzoek met het middel. Ze is bovendien betrokken bij het internationale onderzoek van Multidisciplinary Association for Psychedelic Studies (MAPS) in Europa. Daarbij wordt MDMA als medicijn onderzocht bij mensen met PTSS. Al dertig jaar is de organisatie bezig.
De fase 2-studie ten behoeve van MDMA-geassisteerde psychotherapie voor de behandeling van PTSS moet in november 2022 zijn afgerond. Gekeken wordt naar de veiligheid en de effecten van twee sessies MDMA-geassisteerde psychotherapie gedurende een periode van 8 weken als voorbereiding op de fase 3-studie.

Schade

Kuypers onderzocht tevens de veiligheid van MDMA. Ze toonde aan dat één dosis (75 mg) MDMA acuut het geheugen verstoort, maar dat deze effecten niet blijvend zijn. In 1999 bleek uit een studie op apen dat MDMA neurotoxisch was, doordat neurotransmitters voor de serotonine-overdracht niet meer goed werkten. Kuypers verduidelijkt: ‘In deze studie gaven ze echter vier dagen lang, tweemaal per dag een hoge dosis MDMA via de bloedbaan. Niet te vergelijken met hoe het in een therapeutische context wordt gebruikt. Verder werd aangetoond dat de neuronen zich in de meeste gebieden van het brein na zeven jaar herstelden.’12
Ook in de hersenen van xtc-gebruikers werd een verminderd aantal verbindingsplaatsen gevonden en deze herstelden zich nooit helemaal, schreef het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde in 1998.13 Maar hersenbeschadigingen door MDMA kunnen verbeteren. Uit onderzoek op ratten blijkt dat 200 mg/kg Ginkgo Biloba als waterhoudend extract de schade kan beperken door de antitoxische en antioxiderende werking, zo publiceerde het wetenschapstijdschrift Phytomedicine Plus.14

Microdoseren

Ook bij het gebruik van lsd is oplettendheid geboden. Lsd is lysergeenzuur dat wordt aangemaakt uit ergot (een schimmel die op mais en rogge groeit en wordt geproduceerd door het moederkoren claviceps purpurea). Net zoals DMT bij ayahuasca en psilocybine in truffels is het een hallucinogene stof en kan het in hogere doses een trip veroorzaken. Lsd en truffels worden steeds vaker gebruikt voor microdoseringen. Bijvoorbeeld een maand op en een maand af een minimale dosering lsd gebruiken, om het dagelijks leven draaglijker te maken bij depressie.

Psychedelica kunnen psychische processen begeleiden

Vanuit de wetenschap is nog niet heel veel bekend over microdosering, zegt Kuypers. ‘Welke dosering, welk schema, welke mate? Omdat de microdosis zo laag is, zou deze ook een placebo-effect kunnen hebben. Het is soms moeilijk te vangen wat er in de echte wereld gebeurt. Om effecten te meten, zijn resultaten uit de alledaagse praktijk nodig.’ Wat Kuypers wel ziet, is dat door het gebruik van lsd bijvoorbeeld latente emoties kunnen ontstaan zoals angst, waardoor het slim is om met iemand te kunnen sparren tijdens het gebruik. Neurologisch doet lsd wel degelijk iets in het brein, net zoals andere psychedelica dat doen. Onderzoeken laten een verandering van hersenactiviteit zien in placebogecontroleerde studies en dat staat los van verwachtingen ofwel een placebo-effect. ‘We zien een marker die de neuroplasticiteit verhoogt, waardoor neuronen wat meer vertakkingen kunnen krijgen en nieuwe verbindingen ontstaan. Nieuwe technieken, ofwel nieuwe manieren van denken, zijn daardoor aan te leren.’