Gezien de ongerustheid over de gebrekkige en weinig doeltreffende werking van de traditionele medicijnen die bedoeld zijn om malaria te voorkomen en te behandelen, vroeg ik me af: zijn er concrete aanwijzingen dat de alternatieven beter en veiliger zijn? – P.W., Colchester

Elk jaar raken er zeker 500 miljoen mensen met malaria besmet en door malaria sterven er tussen de anderhalf en drie miljoen mensen, voornamelijk kinderen van vijf jaar of jonger die ten zuiden van de Sahara leven. Als er geen effectieve preventie of behandeling wordt gevonden, verwachten wetenschappers dat dit sterftecijfer de komende twintig jaar verdubbelt. Malaria wordt veroorzaakt door protozoïsche parasieten van het geslacht Plasmodium, die worden overgebracht door vrouwelijke muggen. Er bestaan vier plasmodiumvariëteiten en de dodelijkste is Plasmodium falciparum.

Sinds zo’n tien jaar is de geneeskunde haar strijd tegen malaria aan het verliezen doordat er steeds meer verzet komt tegen de gangbare geneesmiddelen, zoals chloroquine en Lariam (mefloquine). Dit verzet ontstond als eerste begin jaren zestig in Colombia en Thailand en heeft zich intussen verspreid naar de meeste andere delen van de wereld waar malaria een probleem is.

Dr. Samuel Hahnemann, uitvinder van de homeopathie, komt de eer toe te hebben ontdekt dat de plant Chinona officinalis de bron van de kinine vormt. Deze stof vormt nu al zeventig jaar de basis van de meeste farmaceutische middelen tegen malaria, waaronder chloroquine, pyrimethamine en mefloquine. In zijn oorspronkelijke vorm wordt het echter al sinds de zeventiende eeuw gebruikt ter bestrijding van malaria.

Tegenwoordig worden de middelen tegen malaria op basis van kinine voornamelijk gebruikt ter preventie. Ze worden verscheidene weken voor de reis ingenomen en de behandeling moet nog vier weken na terugkeer thuis worden voortgezet. Veel voorkomende reacties op deze middelen zijn misselijkheid, tijdelijke vervaging van het gezichtsvermogen en huiduitslag.

Daarnaast kunnen ze psychiatrische stoornissen en depressie opwekken bij mensen die in het verleden wel eens psychische problemen hebben gehad. Desondanks raden artsen steeds vaker aan om andere preventieve middelen tegen malaria te gebruiken, bijvoorbeeld proguanil, wanneer mensen een gebied met een verhoogd malariarisico bezoeken.

De hoop op een succesvolle opvolger van chloroquine is gestegen door een geheimzinnige stof die bekend staat als G25 en die nu kennelijk in orale vorm wordt uitgetest onder de nieuwe codenaam TE3. Sinds de optimistische aankondiging in 2005 zijn de berichten hierover echter weer opgedroogd.

Nu de bestaande malariamiddelen tekortschieten en het moeilijk is om een opvolger te vinden, heeft de geneeskunde weinig andere keus dan omzien naar alternatieven. De meeste aandacht gaat uit naar de koning der natuurlijke malariamiddelen, artemisinine, een natuurlijk peroxide dat uit het bittere kruid Artemisia annua (zoete alsem) wordt gehaald.

Er wordt beweerd dat het in 90 procent van de gevallen doeltreffend is, maar de vraag is veel groter dan de voorraden aankunnen. Het wordt zowel preventief als ter behandeling gebruikt, met name bij malariapatiënten die resistent zijn tegen chloroquine.

Artemisia wordt al duizenden jaren als malariamiddel gebruikt in China, waar het bekend staat als quinghao, maar pas in 1971 hebben wetenschappers de malariabestrijdende eigenschappen van de plant geïsoleerd. In 1976 is de unieke molecuulstructuur vastgesteld, waarmee het mogelijk werd de synthetische derivaten dihydro-artemisinine, artemether en artesunaat te ontwikkelen.1

Onderzoekers blijven steeds meer ontdekken over de malariabestrijdende eigenschappen van deze plant. Er bestaan 25 verschillende ondersoorten in de Artemisia-familie en die hebben allemaal eigenschappen die heel veel op kinine lijken. Artemisia kan echter beter dan kinine ervoor zorgen dat de malariaparasiet minder ijzer ter beschikking heeft, waar deze parasiet op gedijt, aldus een onderzoek.

In sommige gebieden in Zuidoost-Azië is artemisinine de enige doeltreffende behandeling om malaria te bestrijden wanneer die resistent is geworden tegen farmaceutische middelen.Het kan op allerlei verschillende manieren als preventief middel worden gebruikt.

Zo kunt u het als thee drinken, maar doe dat wel voorzichtig want de actieve bestanddelen zijn vluchtig en kunnen tijdens het zetten van de thee gemakkelijk ontsnappen. Doe het kruid in een kopje en dek dit onmiddellijk af nadat u er kokend water op hebt gegoten. Drink de thee wanneer die is afgekoeld.

U kunt het ook als tinctuur gebruiken, maar dat is gevaarlijker, vooral als u niet goed weet wat u doet of als u (zonder dit te weten) allergisch bent voor Artemisia. Om een tinctuur te maken vult u een pot voor driekwart met het kruid, waarna u de pot volgiet met wodka of cognac. Laat dit een tijdje trekken voordat u de tinctuur opslaat op een koele, donkere plek, bij voorkeur in een bruine fles.

Begin met een aanvangsdosis van slechts één druppel. Meer kan dodelijk zijn als u allergisch bent, want dat kan een hartaanval veroorzaken. Ook als u niet allergisch bent, mag u nooit meer dan drie druppels per dag gebruiken.

Wanneer u dit allemaal niet erg aanlokkelijk vindt klinken, het middel is ook verkrijgbaar in capsules van verschillende fabrikanten, bijvoorbeeld Artesef, Artemotil en Riamet. De standaarddosering in capsules is 500 mg tweemaal daags.

Een ander veelbelovend, alternatief malariamiddel is triclosan, dat wordt aangetroffen in deodorants en drankjes om de mond te spoelen. Onderzoekers in India hebben ontdekt dat dit microben dodende middel ook de malariaparasiet bij muizen doodt.

Natuurlijk moeten we nog maar afwachten hoe veilig en effectief dit middel bij de mens is. Over de hele wereld gebruiken mensen al eeuwenlang inheemse planten en bladeren die malariabestrijdende eigenschappen blijken te hebben, hoewel de bewijzen daarvoor soms zeer summier zijn.

Zo wordt in India al heel lang met enig succes de tot poeder vermalen schors van de Chinchona gebruikt.5 In Vietnam hebben onderzoekers vastgesteld dat er meer dan honderd planten in gebruik zijn ter behandeling van malaria, waaronder Verbena officinalis en Dicloa febrigula Lour. Deze planten zijn te vinden in de berggebieden van Vietnam, waar men de verspreiding van malaria met succes weet te voorkomen.

Ook de voeding kan een rol spelen in de strijd tegen malaria. Onderzoekers weten dat de malariaparasiet gevoelig is voor antioxidanten, die in de eerste fasen van de ziekte het verdere beloop heel sterk kunnen beïnvloeden. Met vitamine E uit visolie en met vitamine C heeft men bij muizen met succes malaria onder controle weten te krijgen, maar dat geldt misschien niet voor ons.

Ten slotte blijkt een muskietennet dat met insecticide is geïmpregneerd, een zeer effectief en natuurlijk middel om malaria te voorkomen. Tegen een prijs van twee euro per net, aldus de berekening van de Wereldgezondheidsorganisatie, is dit de goedkoopste preventie die er is.

Er is nu ook een nieuwe geïmpregneerde klamboe op de markt onder de naam Olyset. Dit net scheidt een insecticide af dat vijf jaar lang effectief blijft, terwijl de standaardnetten elk halfjaar opnieuw geïmpregneerd moeten worden om werkzaam te blijven.