Vaak wordt ondergewicht bij ouderen niet opgemerkt door henzelf, maar trekken partner, kinderen, mantelzorger of een medewerker van de thuiszorg aan de bel. Als de betreffende persoon zelf de stap naar de huisarts zet, komt hij of zij met klachten van gewichtsverlies, minder eetlust, vermagering of krachtsverlies. Er is een scala aan oorzaken, maar meestal is ondervoeding een samenloop van omstandigheden. Preventie en behandeling zijn belangrijk, want door ondervoeding daalt niet alleen de kwaliteit van leven, maar neemt ook de kans op meerdere ziekten en overlijden toe.
Ondervoeding wordt gedefinieerd als het onbedoeld afvallen van drie kilo binnen drie maanden of zes kilo in het afgelopen jaar, waarbij er sprake is van ondergewicht. Meer toegesneden op de persoon is het 5 procent ongewenst gewichtsverlies in de afgelopen maand of 10 procent gewichtsverlies in de afgelopen zes maanden. Hoe vaak komt ondervoeding voor? Bij ouderen die zelfstandig thuis wonen bedraagt het percentage 5-11 procent en bij ouderen die thuiszorg krijgen bedraagt het percentage aanzienlijk meer, namelijk 20-35 procent.
Oorzaken van ondervoeding
Bij ouderen kan de eetlust verminderd zijn, of kan door eenzaamheid de energie ontbreken om een maaltijd alleen klaar te maken en alleen op te eten. Maar ook depressie of depressieve gevoelens kunnen ervoor zorgen dat de zin om te eten verdwenen is. Vergeetachtigheid kan er ook voor zorgen dat maaltijden of tussendoortjes worden vergeten. Het feit om alleen te moeten eten, kan voldoende reden zijn om van de maaltijd weinig werk te maken.
Er kunnen ook hele praktische redenen zijn dat er geen gezonde en gevarieerde maaltijd op tafel komt. Een slecht gebit of niet goed kunnen kauwen. Moeite met slikken. Een verminderde reuk of smaak, waardoor het eten niet echt lekker is. Een aandoening van een arm, waardoor het moeilijker is om goed met vork en mes te eten en het eten naar de mond te brengen. Zo kan een onvolledig herstel van een CVA (beroerte) tot een beperking leiden.
Medicijnen die de eetlust remmen kunnen ook de boosdoener zijn. Minder lichaamsbeweging vermindert eveneens de zin om te eten, omdat bewegen juist de eetlust aanwakkert. Ook ziekte kan een rol spelen. Zo kan kortademigheid door COPD (emfyseem/bronchitis) ervoor zorgen dat het eten bemoeilijkt wordt. Maar ook meerdere ziekten tegelijkertijd vergroten de kans op ondervoeding. Een probleem kan ook zijn dat iemand wel voldoende eet, maar dat essentiële voedingsstoffen ontbreken, zoals eiwitten. Eigenlijk dus ondervoed, zonder af te vallen.
Andere factoren die een verhoogd risico op ondervoeding geven, zijn een ziekenhuis- of verpleeghuisopname. Maar tegelijkertijd kan ondervoeding ook weer leiden tot een ziekenhuis- of verpleeghuisopname. Een andere reden voor ondergewicht kan het verlies van een partner zijn.
Symptomen
Moeheid is een bekend verschijnsel. Daarnaast zien we lusteloosheid, het vaak koud hebben en droog haar. Herstel na een ziekte of operatie gaat moeizamer. Ook de genezing van wonden gaat langzamer. De kans op doorligwonden neemt toe. Het afweersysteem verzwakt, de spieren gaan achteruit en de spierkracht neemt af. Hart en longen functioneren minder goed. Verdere zwakte, duizeligheid, een toenemende kans op vallen en infecties. Het gevolg is minder kwaliteit van leven en een toegenomen kans op overlijden.
Herkennen van ondervoeding
Wanneer iemand het afgelopen half jaar onbedoeld 4 kilo is afgevallen, ook bij overgewicht, is dat een alarmsignaal. Vermoeidheid en slechte eetlust zijn ook een veeg teken. Wanneer kleding te wijd aanvoelt of een ring losser gaat zitten, moet een lichtje gaan branden. Wanneer een normale inspanning zwaarder valt dan voorheen moet eveneens worden gedacht aan ondervoeding.
Preventie
De omstandigheden die leiden tot ondervoeding bij ouderen moeten worden aangepakt. Zorg voor alleenstaande ouderen, bestrijd eenzaamheid, regel hulp bij boodschappen of stimuleer de oudere om de maaltijden aan huis te laten bezorgen, maak eten aantrekkelijk met kruiden, wandel voor het eten, eet samen en eet ook tussendoortjes. Om ondervoeding te herkennen is het wel van belang om op elkaar te letten, zodat hulp kan worden gezocht. De huisarts moet ook actief vragen naar klachten die wijzen op ondervoeding.
Behandeling
De combinatie van goede voeding en lichaamsbeweging is belangrijk bij het behandelen van ondervoeding. Ook voedingsadviezen van een diëtist kunnen het tij te keren. Denk hierbij aan energie- en eiwitrijke voeding en voldoende drinken, zo’n anderhalf tot twee liter. De huisarts kan de thuiszorg inschakelen om mee te helpen aan het behandelplan. Wanneer het eten moeilijk gaat door fysieke beperkingen, kan de ergotherapeut worden ingeschakeld om te zien of het met hulpmiddelen beter gaat. De logopedist geeft advies bij kauwen en slikken.
Waarom zouden ouderen zich de moeite getroosten om ondervoeding de baas te worden? Allereerst om zich weer beter te voelen en meer plezier in het leven te hebben. De kracht neemt weer toe omdat de spieren aansterken en de conditie gaat weer vooruit. Dat geeft wellicht de kracht om ook meerdere oorzaken van ondervoeding aan te pakken, zoals een depressie waarvoor aanvankelijk geen hulp werd gezocht, maar nu wel. Het is duidelijk: behandeling van ondergewicht loont.
Bronnen
www.ouderenwegwijs.nl/ondervoeding-bij-ouderen-de-cijfers-de-symptomen-en-de-kenmerken/
www.gezondheidsgids.nl/ondervoeding-bij-ouderen-staat-nog-te-weinig-op-het-netvlies/
MM Leeftijd en gezondheid 2008
Ondervoeding Voedingscentrum
www.goedgevoedouderworden.nl/wp-content/uploads/2018/12/Brochure-GGOW-digitaal.pdf
Ondervoeding bij de geriatrische patiënt Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde 2014 nr 6
Chronische ondervoeding bij ouderen Huisarts & Wetenschap 2016 (1)
Jan van Ingen Schenau, zelf senior en werkzaam geweest als specialist ouderengeneeskunde. Daarbij is Jan 10 jaar lang hoofdredacteur geweest van Silhouet, een tijdschrift over angst en depressie.