[rubriek: Lichaam & Geest]

Kloppend naar de bron

Pijn kunt u binnen een paar minuten verlichten of laten verdwijnen door vast te stellen wat uw emotionele band met die pijn is en deze weg te kloppen.

Door: Nick Ortner

Ongeveer 19 procent van de Europeanen lijdt aan chronische pijn1; in Nederland zijn dat dus ruim 3 miljoen mensen. Bij velen van hen wordt een aandoening vastgesteld en zij krijgen het advies om zich te laten opereren. Helaas blijven veel mensen ook na zo’n operatie pijn houden, of de operatie leidt uiteindelijk tot nog meer pijn dan voorheen. Zo krijgt bijvoorbeeld een vijfde van de patiënten die een nieuwe knie heeft gekregen chronische pijnklachten.
Nog meer mensen worden behandeld met medicijnen die niet alleen veel bijwerkingen hebben, maar ook slechts kort, en vaak gedeeltelijk, de pijn verlichten. Pillen en operaties bieden dus niet de duurzame pijnverlichting waar mensen naar smachten, maar wat is er wel mogelijk?
Het antwoord? Kloppen.
Deze techniek, ook wel ‘tapping’ genoemd, is dertig jaar geleden ontwikkeld door psycholoog Roger Callahan. Sindsdien hebben tienduizenden mensen dit kloppen met succes gebruikt om chronische pijn te verlichten. De techniek combineert het beste van de oosterse en de westerse geneeskunde en is zowel op emotionele als op lichamelijke aspecten van pijn gericht. Bij deze techniek worden emoties met woorden omschreven, meestal hardop, terwijl met de vingertoppen op specifieke meridiaanpunten op het lichaam wordt geklopt.
Callahan zag de resultaten van kloppen bij zijn patiënten en begon zijn methode, die hij TFT (Thought Field Therapy) noemde, te delen met collega’s. Gary Craig, een student van Callahan, ontwikkelde een vereenvoudigde methode en noemde deze EFT (Emotional Freedom Techniques). De EFT-reeks kent negen kloppunten, die tegenwoordig door de meeste therapeuten worden gebruikt. De EFT-reeks van Craig heeft er, samen met de tappingmethode van Patricia Carrington, voor gezorgd dat iedereen de kloptechniek kan toepassen – dus niet alleen hoogopgeleide professionals.

Bewijs voor het verband tussen lichaam en geest
Om beter te begrijpen waarom kloppen zo effectief is voor het verlichten van pijn, kunnen we kijken naar de geweldige ontdekkingen die de farmacologe Candace Pert deed als het gaat over de verbinding tussen lichaam en geest.
Pert werkte in de jaren zeventig van de vorige eeuw als promotieassistente in de door mannen gedomineerde laboratoria van de Amerikaanse gezondheidsinstituten (NIH). Haar succes in het meten van de opiaatreceptor leverde een wetenschappelijke basis voor wat zij de ‘body-mind’ noemde – de plek waar lichaam en geest samenkomen. In haar boek Molecules of Emotion geeft zij de volgende uitleg: ‘Door technologische vernieuwingen hebben wij de moleculaire basis van emoties kunnen onderzoeken. We beginnen nu te begrijpen dat de moleculen van onze emoties nauw verbonden zijn met onze fysiologie en dat ze daar niet van gescheiden kunnen worden. Ik ben gaan begrijpen dat het de emoties zijn die lichaam en geest met elkaar verbinden.’
De opiaatreceptoren die Pert mat, zijn te vergelijken met sleutelgaten. Ze binden aan heel specifieke sleutels, peptiden genaamd, die ‘de andere helft vormen van de moleculen van de emotie.’ Wanneer de receptor het precies passende peptide bindt, kan het gedrag van die cel veranderen. Met andere woorden, het gedrag van een cel kan op elk moment veranderen, afhankelijk van welke ‘peptide-sleutels’ aan de bijbehorende opiaatreceptoren gebonden zijn.
‘Op grotere schaal gezien, kunnen deze minuscule fysiologische verschijnselen grote veranderingen in gedrag, lichamelijke activiteit en zelfs stemmingen veroorzaken,’ aldus Pert.
De onderzoeksresultaten van Pert vormen een wetenschappelijke basis voor het idee dat we lichamelijke aandoeningen kunnen genezen door ons op emoties te richten. Dit ‘probleem van niet-genezen gevoelens, de opeenhoping van gekneusde en gebroken emoties waar mensen onder gebukt gaan zonder er ooit over te praten’, is volgens Pert het gebied waar de reguliere geneeskunde het slechtst mee overweg kan.

De diepere oorzaak van pijn
John Sarno, schrijver van het boek Rugpijn: de natuurlijke weg tot genezing, heeft in zijn lange carrière gezien welke gevolgen de ontdekking van Pert voor patiënten heeft gehad. In zijn werk met duizenden patiënten heeft hij een body-mindziekte vastgesteld die hij TMS (tension myositis syndrome) noemt.
Volgens Sarno heeft iedereen van nature negatieve emoties, vooral boosheid. Ze komen voort uit de hoge eisen van ons dagelijkse leven en de daarbij behorende stress. Wanneer die boosheid zich in de loop van de tijd opstapelt en er geen uiting aan wordt gegeven, kan deze gaan vastzitten in ons onderbewuste. Sarno legt uit: ‘Opgehoopte boosheid is woede; het is beangstigend dat door onbewuste woede lichamelijke klachten kunnen ontstaan.’
Dit is een heel normaal proces, maar het is moeilijk om dit met conventionele behandelmethoden via bewustwording aan te pakken. Sarno legt verder uit: ‘Als mensen kunnen kiezen tussen leren omgaan met moeilijke gevoelens of hevige lichamelijke pijn lijden, zullen de meesten kiezen om te leren omgaan met die gevoelens. Dat is logisch. Maar de manier waarop het emotionele systeem nu bij de mens wordt geregeld, bepaalt hoe het reageert; in het onderbewuste is het vaak helemaal niet logisch.’
Het gevolg hiervan is dat wij negatieve emoties zoals boosheid vaak onbewust wegstoppen in plaats van verwerken. Wanneer onderdrukte woede in ons onderbewuste eenmaal een bepaald niveau heeft bereikt, laten onze hersenen lichamelijke klachten ontstaan, zoals chronische pijn, door de bloedtoevoer naar bepaalde delen van ons lichaam te beperken.
Stel bijvoorbeeld dat u jaren geleden een nare scheiding hebt doorgemaakt. Het moest gebeuren en inmiddels weet u dat u er beter uitgekomen bent. Het voelt alsof u eroverheen bent, maar in werkelijkheid heeft uw onderbewuste in die nare tijd uw woede opgeslagen, zonder dat u daar erg in had. Zo werkt het onderbewuste: het neemt de regie over zonder dat we dat merken of goedkeuren. Na verloop van tijd beperkt die onderdrukte woede de zuurstoftoevoer naar uw spieren. Door het zuurstofgebrek trekken spieren samen en dit breidt zich uit naar andere spieren in de omgeving.
Dit proces kunt u voelen als u uw vuisten balt: eerst spannen de spieren in uw hand zich, en vrijwel meteen voelt u dat ook de spieren in uw onderarm zich spannen. Als uw spieren samengespannen blijven, voelt u na een tijdje pijn.
Volgens Sarno kan TMS alleen worden behandeld door de onderliggende emoties aan te pakken die de pijn in eerste instantie hebben veroorzaakt: ‘Wanneer patiënten zich bewust worden van hun woede of ondraaglijke gevoelens, kunnen deze gevoelens hun strijd voor bewustwording opgeven. Wanneer die bedreiging wordt weggehaald, is lichamelijke afleiding niet meer nodig en verdwijnt de pijn.’
Het werk van Sarno laat zien dat we lichamelijke pijn kunnen behandelen door nieuwe manieren te vinden om de body-mind te bereiken en onze emoties beter te verwerken.

Pijn, hersenen en emoties
De hersenen en het lichaam kunnen op vele manieren pijn laten ontstaan, verergeren en laten voortduren. Soms ontstaat pijn na een gebeurtenis, bijvoorbeeld als u iets zwaars optilt en daarbij pijn in uw rug krijgt. In die gevallen voelt u de pijn meestal direct, of niet veel later. Meteen daarna ontstaan er in het netwerk van zenuwcellen in de hersenen nieuwe verbindingen. Zo probeert het lichaam om u in de toekomst te beschermen tegen gelijksoortig letsel: door uw alertheid om pijn te vermijden te verhogen.
Het vermogen van de hersenen om nieuwe verbindingen te vormen, wordt ‘neuroplasticiteit’ genoemd. De neuroplastische veranderingen die direct na het oplopen van letsel in de hersenen optreden, verschillen sterk, van persoon tot persoon en van gebeurtenis tot gebeurtenis. Sommige deskundigen denken dat de aard en de timing van de specifieke neuroplastische veranderingen in de hersenen na letsel mede kunnen bepalen waar en hoelang u pijn hebt door dat letsel. Met andere woorden, uw emotionele toestand op het moment van het letsel, of in de daaropvolgende uren, kan mede bepalen of uw pijn chronisch wordt, of die op één of op meerdere plaatsen optreedt, enzovoorts. Onderzoek met behulp van fMRI (functionele magnetische resonantie) heeft aangetoond dat emoties als angst en boosheid pijn kunnen verergeren. Negatieve emoties kunnen kortdurende pijn ook laten veranderen in chronische pijn.
In een onderzoek bij vrouwen met fibromyalgie, een aandoening met chronische pijn, veroorzaakten Nederlandse onderzoekers met behulp van elektrische prikkels pijn onder twee verschillende omstandigheden: terwijl de vrouwen aan een emotioneel neutrale gebeurtenis dachten, en terwijl zij dachten aan een gebeurtenis die hen verdrietig of boos maakte. De vrouwen voelden telkens meer pijn als ze aan een gebeurtenis dachten die hen verdrietig of boos maakte.
Er is ook aangetoond dat het uiten van emoties helpt om pijn te verminderen. In een gerandomiseerd onderzoek met controlegroepen met meer dan 150 patiënten hadden degenen die cognitieve gedragstherapie kregen en hun emoties konden uiten minder pijn, vermoeidheid en functionele handicaps dan degenen die alleen op een wachtlijst waren gezet.2
Laat het wel duidelijk zijn dat u bij nieuwe, acute pijn zonder duidelijke verklaring eerst een arts moet raadplegen, voordat u begint met kloppen om de pijn te verlichten. Pijn is de manier van het lichaam om u iets te laten weten. Er kan medisch onderzoek nodig zijn om vast te stellen wat uw lichaam u precies vertelt, en of er een aandoening is ontstaan die zal verergeren wanneer u geen medische hulp inroept.

Kloppen als natuurlijke pijnstiller
In een dubbelblind onderzoek van Dawson Church is aangetoond dat na slechts één uur kloppen het cortisolgehalte gemiddeld met 24 procent daalt. Na eenzelfde periode van één uur met gesprekstherapie, zonder kloppen, daalde de cortisolspiegel van de deelnemers veel minder.3
Die daling in de cortisolspiegel kan deels verantwoordelijk zijn voor de door kloppen veroorzaakte pijnverlichting. In een gerandomiseerd onderzoek met patiënten met spanningshoofdpijn in het Rodekruisziekenhuis in Athene vertoonden patiënten na kloppen een daling in de intensiteit en frequentie van hoofdpijn met meer dan 50 procent.4
Een ander onderzoek met 216 mensen die in de gezondheidszorg werkten, liet zien dat deze deelnemers een statistisch significante daling in lichamelijke pijn hadden na een eendaagse workshop EFT. Ook in andere onderzoeken, met veteranen en mensen met fibromyalgie, zijn significante dalingen in lichamelijke pijn na kloppen aangetoond.5
Onderzoek heeft aangetoond dat acupunctuur en ook acupressuur pijnverlichting geeft door de gehaltes endorfinen in het lichaam te verhogen.6 Omdat bij tapping gebruik wordt gemaakt van acupressuurpunten en daarbij de cortisolspiegel wordt verlaagd, is het waarschijnlijk dat er door kloppen, net als bij acupunctuur, in het lichaam endorfinen vrijkomen die zorgen voor pijnverlichting.
De geweldige resultaten die met kloppen zijn verkregen als het gaat om het verlichten van chronische pijn kunnen, althans deels, worden verklaard doordat met deze techniek de zogenaamde ‘meridiaanlijnen’ worden bereikt. De kennis van deze meridiaanlijnen dateert al uit de oude Chinese geneeskunst, maar deze draadachtige microscopische structuren werden pas in de jaren zestig van de vorige eeuw, met behulp van stereomicroscopie en elektronenmicroscopie, voor het eerst zichtbaar gemaakt. De beelden lieten buisvormige structuren zien met een dikte van 30 tot 100 micrometer (duizendste millimeter), die van boven naar beneden door het lichaam liepen. Ze werden voor het eerst in een publicatie beschreven door de Noord-Koreaanse onderzoeker Kim Bong-Han, en werden ‘Bonghan-buisjes’ genoemd.7 Ter vergelijking: een rode bloedcel heeft een dikte van 6 tot 8 micrometer; het zijn dus echt heel dunne structuren.
U kunt zich de meridiaanlijnen voorstellen als een glasvezelnetwerk in het lichaam. Ze bevatten veel informatie, vaak elektrisch en veel meer dan wat in het zenuwstelsel en de chemische systemen in het lichaam kan worden opgeslagen. Door deze lijnen te bewerken terwijl u emoties en gedachten, en ook lichamelijke aandoeningen zoals pijn verwerkt, kan volgens sommigen de diepere oorzaak van chronische pijn veel sneller worden aangepakt dan met andere behandelingen.
Omdat door kloppen kalmerende en ontspannende signalen direct naar de amandelkern (amygdala) in de hersenen worden gestuurd, kan kloppen ook helpen om de storende invloed van negativiteit in de hersenen sneller te laten verdwijnen. Door te kloppen om datgene te neutraliseren wat volgens de amandelkern een bedreiging voor het overleven was, kunnen we de hersenen misschien zo herprogrammeren dat meer positieve ervaringen worden ondersteund, zoals pijnverlichting, plezier en ontspanning.

[Literatuur:]
1 Breivik H. et al.: ‘Survey of chronic pain in Europe: prevalence, impact on daily life, and treatment.’ Eur J Pain. 2006 May;10(4):287-333
2 Arthritis Care Res [Hoboken], 2010; 62: 1377-85
3 Psychology, 2013; 4: 645-54
4 Explore [NY], 2013; 9: 91-9
5 Depress Res Treat, 2012; Article ID 257172, 7 pages; doi: 10.1155/2012/257172
6 Pain Manag Nurs, 2014; 15: 539-50
7 J Acad Med Sci, 1963; 10: 1-41; PLoS One, 2010; 5: e9940

[kader:] Kloppen: een stapsgewijze gids
1. Sluit uw ogen en adem driemaal diep in en uit. Let goed op wat u voelt in uw lichaam en concentreer u op het hier en nu. Voel hoe uw voeten stevig op de grond staan en contact maken met de aarde.
2. Concentreer u op uw pijn (of op het probleem waar u het meest mee worstelt). Schrijf in uw dagboek wat voor soort pijn u voelt (bijvoorbeeld scherpe, doffe, warme of koude pijn) en waar die pijn zit.
3. Geef de intensiteit van de pijn een cijfer op een schaal van 0 tot 10, waarbij 10 de vreselijkste pijn is die u zich kunt voorstellen. Dit wordt de SUD-score genoemd. Noteer dit cijfer in uw dagboek.
4. Houd uw SUD-score in gedachten en stel een zogeheten ‘startzin’ op. Deze is gericht op de energie en de aard van uw pijn. De startzin kan er in principe zo uitzien: ook al heb ik <beschrijf uw pijn>, ik houd veel van mezelf en ik accepteer mijzelf volledig. U kunt dus bijvoorbeeld zeggen: ‘Ook al heb ik deze hete, scherpe, stekende pijn laag in mijn rug, ik houd veel van mezelf en ik accepteer mijzelf volledig’ of: ‘Ook al heb ik deze doffe, kloppende pijn in mijn kaak, ik houd veel van mezelf en ik accepteer mijzelf volledig.’ Uw startzin moet overeenkomen met wat u voelt als u begint met kloppen.
5. Klop op het karateslagpunt (zie afbeelding) terwijl u uw startzin driemaal herhaalt. Klop daarna achtereenvolgens op de acht hieronder aangegeven punten (zie afbeelding), terwijl u de startzin hardop uitspreekt:
1 Wenkbrauw
2 Naast het oog
3 Onder het oog
4 Onder de neus
5 Kin
6 Sleutelbeen
7 Onderarm
8 Boven op het hoofd
Klop vijf tot zeven keer op elk punt, maar maak u niet druk over het tellen of het perfect uitvoeren, het is een ‘vergevingsgezind’ proces. Het maakt niet uit met welke hand en op welke kant van het lichaam u klopt, u kunt de hand en de kant kiezen die voor u het beste voelen, want de meridiaanlijnen lopen aan beide kanten van het lichaam.
6. Als u klaar bent met kloppen op de achtereenvolgende punten, ademt u diep in en uit, en let u op wat u voelt. Geef de intensiteit van uw pijn nogmaals een cijfer van 0 tot 10 en kijk welke vooruitgang u hebt geboekt.
7. Test uw vooruitgang door de beweging te maken die eerst pijn veroorzaakte, of concentreer u op de herinnering of emotie die uw pijn erger maakte.
8. Ga door met kloppen zolang dat nodig is om de pijnverlichting te krijgen die u wilde.
9. Schrijf in uw dagboek welke veranderingen in uw pijn u hebt opgemerkt en noteer ook veranderingen in de intensiteit van de pijn.

[kader:] Casus: Alle last op haar schouders
Toen ik Nicole de eerste keer vroeg om haar rechterarm op te tillen, aarzelde ze en deed toen een poging, maar toen ze haar arm nog geen tien centimeter had opgetild, vertrok ze al van pijn. Haar rechterschouder zat al bijna drie jaar vast en deed veel pijn, als gevolg van herhaalde bewegingen boven haar hoofd die zij voor haar werk moest maken.
Sinds ze pijn in haar schouder kreeg, was ze erg beperkt in wat ze dagelijks kon doen. Ze was tweemaal aan haar schouder geopereerd, maar dat had niet geleid tot de pijnverlichting en betere mobiliteit die ze zo graag wilde. ‘Op sommige dagen kan ik alleen maar op bed liggen’, vertelde ze.
We begonnen met algemeen kloppen, gericht op ‘alle pijn in mijn lichaam’. Daarna vroeg ik haar om op de achtereenvolgende punten te kloppen, terwijl ze vertelde wat er gebeurd was toen de pijn ontstond. Hierbij moest ze zich concentreren op de emoties die ze toen had, maar ook op wat ze zag, rook en hoorde, en welke kleuren ze zich herinnerde.
Het basisidee is dat je klopt terwijl je praat, waardoor je bij de vastgelopen energie, het trauma en de emoties uit die tijd kunt komen. Door jezelf toe te staan om die dingen te voelen en te verwoorden terwijl je klopt, kun je ze ook loslaten.
Terwijl ze klopte, vertelde ze dat ze voordat ze last van haar schouder kreeg, als purser op een cruiseschip had gewerkt, wat voor haar een droombaan was. Toen werd haar moeder ziek en moest ze die baan opgeven. Ze kreeg een kantoorbaan waarbij ze vervelende opdrachten kreeg en lange dagen moest werken om haar geld te verdienen. Haar moeder ging dementeren en Nicole was gedwongen om voor haar te zorgen, terwijl ze ook die drukke baan had.
‘Het was een erg emotionele tijd, met veel stress,’ vertelde ze. ‘Ik kreeg geen hulp, ik zorgde voor mijn moeder, ik had intussen veel pijn en ik maakte lange werkdagen. . . Het voelt goed om hierover te praten’, voegde ze eraan toe.
We begonnen te kloppen op het trauma dat ze in die periode had opgelopen en hoe dat bij haar was gebleven in haar vastzittende schouder. ‘Toen ik voor mijn moeder zorgde, was er echt niemand die me hielp’, verklaarde ze. We klopten op haar boosheid en woede omdat haar familie haar niet geholpen had, en hoe zij haar behandeld hadden. We klopten ook om die boosheid en woede los te laten, om haar schouder los te maken en om de pijn te laten verdwijnen.
In slechts twintig minuten was de pijn in haar schouder aanmerkelijk minder geworden. Ze kon haar arm voor het eerst sinds lange tijd tot een hoek van 45 graden optillen. Ze had de vinger kunnen leggen op de werkelijke bron van haar pijn: haar boosheid en woede naar haar familie, omdat die haar niet hadden geholpen toen haar moeder ziek en dement was.

[kader:] De storende invloed van negativiteit
De hersenen van de mens zijn zo ontwikkeld, dat ze meer op negatieve dan op positieve resultaten gericht zijn. Uit bescherming zijn ze erop gericht om altijd van het ergste uit te gaan. Rick Hanson legt het uit in zijn boek Geheugen voor geluk: onze voorouders konden zich op twee manieren vergissen:
1. denken dat er een tijger in de bosjes zat terwijl er geen tijger zat, en
2. denken dat er geen tijger in de bosjes zat terwijl er wel een zat.
Door de eerste vergissing was iemand onnodig bang, maar de tweede vergissing kostte iemand zijn leven.
Als gevolg hiervan zijn we zo geëvolueerd dat we rustig duizend keer de eerste vergissing maken, om maar te voorkomen dat we ooit de tweede vergissing maken… Onze hersenen zijn er standaard op ingesteld om gevaren te overschatten, mogelijkheden te onderschatten en onze middelen om gevaren aan te pakken en kansen te benutten te onderschatten. Vervolgens gebruiken we informatie die deze opvattingen ondersteunt wel om onze mening bij te werken, maar informatie die er niet mee overeenkomt, negeren of verwerpen we.
Er zijn zelfs speciale gebieden in de amandelkern die ervoor zorgen dat we niet ophouden met bang zijn, vooral door ervaringen in onze jeugd. Daardoor zijn we sterk gericht op bedreigingen die in feite kleiner of eenvoudiger zijn dan we vrezen, terwijl we kansen die groter zijn dan we hoopten, over het hoofd zien. Daardoor zijn onze hersenen erg vatbaar voor ‘papieren-tijger-paranoia’: de angst voor iets wat er gevaarlijk uitziet, maar het niet is.
De meeste mensen zullen herkennen wat Hanson ‘de speciale kracht van angst’ noemt, omdat dit al duizenden jaren in ons onderbewuste wordt gehamerd. Denk maar eens aan uw dagelijkse bezigheden. Als u een beweging maakt die pijn veroorzaakt, dan zult u er waarschijnlijk, net als de meeste mensen, nog maandenlang voor zorgen dat u die beweging niet meer maakt. Als u iets doet wat uw pijn verzacht of wat zelfs goed voelt, kan het best zijn dat u daar niet meer zo snel aan terugdenkt. Dat is het werk van uw primitieve hersenen. Met andere woorden, door de manier waarop onze hersenen zijn geëvolueerd, wegen negatieve ervaringen meestal zwaarder dan positieve.
De psycholoog Daniel Kahneman heeft de Nobelprijs voor de economie gekregen omdat hij heeft aangetoond dat de meeste mensen meer zullen doen om verlies te vermijden dan om een even grote winst te verkrijgen. In intieme relaties zijn er meestal minimaal vijf positieve contacten nodig om één negatief contact goed te maken. En om goed in je vel te zitten, heb je meestal driemaal zoveel positieve momenten als negatieve momenten nodig.
De amandelkern, het deel van de hersenen dat actief wordt als we onder stress staan en dat betrokken is bij zowel emoties als lichamelijke pijn, is bij negatieve ervaringen actiever dan bij positieve. Als u veel stress hebt of als u zich bedreigd voelt, scheidt uw lichaam cortisol af, ook wel het ‘stresshormoon’ genoemd. Het kan om een lichamelijke bedreiging gaan, zoals het ontwijken van een aankomende auto, of een emotionele bedreiging, zoals gevoelens van angst of boosheid.
Als u lange tijd veel stress hebt, geeft uw lichaam grote hoeveelheden cortisol af. Hierdoor kunt u gevoeliger worden voor pijn, bij letsel geneest u mogelijk slechter en pijn kan moeilijker verlicht worden. Met positievere gevoelens is het lichaam meer ontspannen en dalen de cortisolspiegels vanzelf. Het lichaam is dan beter in staat om zowel het genezingsproces als het verlichten van pijn te ondersteunen.

[kader:] Welke emotie zit er achter uw pijn?
Pak om te beginnen uw dagboek en een pen. Sluit uw ogen, haal een keer diep adem en begin op de punten te kloppen, terwijl u aan uzelf vraagt: welke emotie zit er achter mijn pijn? Als ik het verhaal van mijn pijn zie, hoor en ruik, welke emoties komen er dan bij me op?
Er bestaan geen goede of foute antwoorden op deze vraag. Blijf gewoon kloppen terwijl u de vraag telkens weer stelt. Als het antwoord dat bij u opkomt bijvoorbeeld boosheid, angst of schuld is, vraag u dan af hoe intens dat gevoel is op een schaal van 0 tot 10. Let ook op uw pijn en geef die ook een cijfer op een schaal van 0 tot 10.
Als u een emotie hebt benoemd, blijf dan kloppen terwijl u uzelf een specifiekere vraag stelt, zoals: bang waarvoor? Boos op wie of wat? Schuldig waarover?
Als u uw antwoorden hebt, open dan langzaam uw ogen en schrijf de emotie(s) en het cijfer voor de intensiteit in uw dagboek, samen met eventuele andere ideeën, gedachten of indrukken die tijdens het kloppen bij u opkwamen.

[Streamers:]
‘Ik ben gaan begrijpen dat het de emoties zijn die lichaam en geest met elkaar verbinden.’
De hersenen van de mens zijn zo ontwikkeld, dat ze meer op negatieve dan op positieve resultaten gericht zijn.
Speciale gebieden in de amandelkern zorgen ervoor dat we niet ophouden met bang zijn, vooral door ervaringen in onze jeugd.
De vrouwen voelden meer pijn als ze aan een gebeurtenis dachten die hen verdrietig of boos maakte.