Midden jaren negentig pleitte wijlen dokter John Lee voor het gebruik van natuurlijke progesteron als de universele oplossing voor werkelijk alle vrouwenkwalen, met name die samenhangen met de menopauze. Maar Ellen Grant, eveneens arts en auteur van De bittere pil, kon zijn enthousiasme niet delen. In 1996 hebben zij op verzoek van What Doctors Don’t Tell You hun discussie in ons blad uitgevochten. Zo’n tien jaar later heeft dokter Grant het laatste woord naar aanleiding van nieuw bewijsmateriaal over het risico van kanker.
De arts John Lee was van mening dat veel of misschien zelfs de meeste vrouwen tegenwoordig een ‘overwicht aan oestrogeen’ hebben, grotendeels veroorzaakt door vreemde oestrogenen uit petrochemische stoffen zoals benzinedampen. Als gevolg hiervan, zo stelde hij, hebben zij relatief weinig progesteron, het ‘goede’ vrouwelijke hormoon. Progesteron is het vrouwelijke geslachtshormoon dat in de tweede helft van de menstruatiecyclus door het corpus luteum in de eierstok en tijdens de zwangerschap door de bijnierschors of de placenta wordt afgescheiden. Het heeft tot taak de baarmoeder op de zwangerschap voor te bereiden en vervolgens de zwangerschap, als die eenmaal is ontstaan, in stand te houden.
Het verstoorde hormonale evenwicht, zo redeneerde hij, is verantwoordelijk voor borstkanker, herhaalde miskramen en andere klachten. Zijn hele theorie was op dit uitgangspunt gebaseerd: vrouwen die weinig progesteron hebben of in de menopauze verkeren moeten ‘natuurlijke’ progesteron krijgen.
Hij raadde crèmes en gels aan die je op de huid moet smeren, want gewone progesteron die je oraal inneemt, wordt door de lever afgebroken (dit geldt niet voor synthetische progestagenen, die in de stofwisseling worden opgenomen). Hoewel de progesteron in progesteroncrèmes ‘natuurlijk’ wordt genoemd omdat hij uit yamswortel wordt gehaald, wordt hij in het laboratorium gemaakt. Chemici halen uit de yam diosgenine, dat tot de sterolen behoort, en manipuleren dat in een reageerbuis door er extra moleculen aan toe te voegen. Zo verkrijgen ze uiteindelijk ongeveer dezelfde stof die door de eierstokken van de vrouw wordt geproduceerd.
Het belangrijkste argument van Lee was dat de progesteron die in crèmes wordt gebruikt, veilig is omdat die ‘chemisch identiek’ is aan de progesteron die in het lichaam wordt aangemaakt, in tegenstelling tot de kunstmatig geproduceerde progesteron die in de pil of in een hormoontherapie (hormone replacement therapy of HRT) wordt gebruikt.
In werkelijkheid is zelfs de progesteron die de vrouw zelf in haar lichaam aanmaakt, potentieel gevaarlijk. Progesteron is namelijk een primitieve steroïde die de immuunreactie sterk onderdrukt en in aanleg kankerverwekkend is. De progesteronwaarden zijn het hoogst tijdens de zwangerschap. Hoewel er in die periode zelden borstkanker ontstaat, kan die zich met de snelheid van een abces verspreiden als het wel gebeurt. Niet voor niets bestaat de belangrijkste behandeling van borstkanker bij jonge vrouwen al bijna 200 jaar uit het verwijderen van de eierstokken om zo de grootste productiebron van progesteron in haar lichaam weg te halen.
Ongezonde hormoonbalans
Wanneer gezonde vrouwen hoge progesteronwaarden hebben, zijn de oestrogeenwaarden ook altijd hoog, zowel in de luteale fase van de menstruatiecyclus als tijdens de zwangerschap. Dit helpt de immuunreactie die door de progesteron ontstaat, te onderdrukken. Deze reactie is nodig om de zwangerschap in stand te houden: hij voorkomt namelijk dat de vreemde eiwitten van de vader in de foetus worden afgestoten. Terwijl oestrogenen ervoor zorgen dat de productie van antistoffen toeneemt, doet progesteron die productie juist afnemen, wat misschien een van de redenen is waarom progesteron eerder borstkanker veroorzaakt dan oestrogeen.
Nieuw onderzoek op borstkankercellen heeft aan het licht gebracht dat progesteron de borstkanker stimuleert zich snel te verspreiden en uit te zaaien. Progesteron veroorzaakt ook een snelle toename van kapotte bloedvaten. Professor Gary Owen in Chili en professor Jan Brosens van het Hammersmith-ziekenhuis in Londen hebben ontdekt dat deze borstkankercellen na een behandeling van slechts zes uur met progesteron achttien keer zoveel boodschapper-RNA (mRNA) voor het eiwit tissue factor (TF) aanmaakten. Een hoge TF-waarde gaat bij veel kwaadaardige gezwellen samen met een agressievere groei en sterkere uitzaaiing1.
Een toename in TF hangt sterk samen met een verhoogde afscheiding van stoffen die het ontstaan van nieuwe bloed- en lymfevaten bevorderen, bijvoorbeeld de vasculaire endothele groeifactor (VEGF), die ook belangrijk zijn bij de groei van kanker. Wanneer TF gebonden is aan stollingsfactor VII, beschermt het de cel tegen afsterven, wat ertoe bijdraagt dat kankercellen zich ontwikkelen en voortbestaan. Een te grote productie van TF wordt in verband gebracht met de verhoogde stollingskans die bij kankerpatiënten wordt aangetroffen.
De auteurs van deze studie ontdekten dat progestine en progesteron allebei leiden tot een verhoogde signaalfunctie van de huidgroeifactor (epidermal growth factor of EGF), die er op zijn beurt aan meehelpt dat nieuwe kankercellen blijven voortbestaan. Deze verhoogde EGF-signaalfunctie heeft waarschijnlijk te maken met de kans op borstkanker die samenhangt met endogeen progesteron of met progestine in de pil. Volgens de auteurs blijkt uit hun resultaten dat natuurlijke progesteron en synthetische progestagenen in het lichaam dezelfde werking hebben.
Deze conclusie ondergraaft de stelling waarop Lee zijn redenering baseerde, namelijk dat natuurlijke progesteron op de een of andere manier veiliger is dan synthetische progesteron. Dit is nauwelijks verrassend, aangezien progestagenen juist worden gemaakt om het effect van progesteron in het lichaam na te bootsen. Het bewijs is nu duidelijk: natuurlijke progesteron is gewoon een andere vorm van hormoonsubstitutie.
Dr. Sebastian Mirkin en zijn collega’s van de Eastern Virginia Medical School hebben gemeten wat het effect was van verschillende concentraties estradiol (een vorm van oestrogeen), progesteron en synthetische progestagenen op twee vormen van VEGF. Zij gebruikten twee soorten borstkankercellen: de ene groep bestond uit cellen die rijk aan oestrogeenreceptoren waren terwijl de andere rijk waren aan progesteronreceptoren. Een positief effect op de VEGF zou wijzen op een stof die kanker bevordert.
Progesteron en progestagenen bleken beide tot een toename in de VEGF te leiden, waarbij de hoogste doses het grootste effect hadden. Maar het natuurlijke oestrogeen 17-bèta-estradiol had in geen enkele dosis effect2. Interessant was dat het progestageen medroxyprogesteronacetaat (MPA) een groter effect op de VEGF had dan de andere onderzochte progestagenen. In experimenten veroorzaakt MPA de snelste verspreiding van borstkankercellen. Samen met megestrolacetaat is MPA een ‘zuiver’ progestageen zonder andere geslachtshormonale effecten en komt daarmee het dichtst bij ‘natuurlijke’ progesteron.
Wanneer vrouwen dus regelmatig progesteron op de huid aanbrengen (of de pil of hormoontherapie gebruiken), betekent dit dat zij zich voortdurend blootstellen aan progesteron of progestagenen. Daardoor wordt de vorming van nieuwe bloed- en lymfevaten (angiogenese) gedurende een langere periode gestimuleerd dan in de afscheidingsfase van een normale menstruatiecyclus. En meer angiogenese leidt tot kanker.
Het verband met artritis
Professor Maurizio Cutolo, befaamd internationaal deskundige op het gebied van reumatoïde artritis en systemische lupus erythematodes (SLE) uit het Italiaanse Genua, heeft onderzocht hoe geslachtshormonen het immuunsysteem veranderen. Progesteron remt de groei van immuuncellen en verhoogt het afsterven van cellen, terwijl oestrogenen tegen celdoding beschermen en de productie van antistoffen vergroten.
Hij vreest dat de geslachtshormonen bij mannen en vrouwen met een auto-immuunziekte in het perifere weefsel worden omgezet in zeer grote hoeveelheden kankerverwekkende metabolieten van oestrogeen3. Dit leidt tot lagere waarden van de androgene hormonen DHEA, testosteron en progesteron. Maar als je deze patiënten progesteron zou geven, zou dat de zaak alleen maar verergeren en de kans op auto-immuunziekten zoals SLE vergroten. SLE treft nu negen keer zoveel vrouwen als mannen.
De dosis levonorgestrel (LN) die met de morning-afterpil in één dag wordt ingenomen, staat gelijk aan zestig keer de dagelijkse hoeveelheid norgestrel en leidt tot veranderingen in het baarmoederslijm, de progestageenproductie en de vorming van nieuwe bloedvaten. Uit de Britse huisartsenregistratie blijkt dat vrouwen die twee keer of vaker de morning-afterpil met veel LN hebben gebruikt mogelijk drie keer zoveel kans hebben op multiple sclerose4. Lee’s andere argument was dat het aanbrengen van progesteroncrème op de huid een ‘veilige’ waarde in het lichaam in stand houdt in vergelijking met de grote hoeveelheden die met de pil worden ingenomen. Uit recent onderzoek blijkt echter dat progesteroncrème even hoge waarden in het bloed doet ontstaan als oraal gebruik.
In 2004 ontdekte de Canadese arts Anne Hermann dat vrij verkrijgbare progesteroncrèmes in even hoge bloedplasmawaarden resulteerden als een dagelijks ingenomen pil met gemicroniseerde progesteron. In haar studie waarschuwt dokter Hermann dat het aanbrengen van progesteron op de huid de kans op hart- en vaatziekte, beroerte, trombose en borstkanker kan vergroten5. Verder bleek in de Britse Million Women Study (MWS) dat de methode er niet toe doet: of de hormonen nu oraal of via de huid worden opgenomen, de kans op borstkanker neemt evenveel toe.
De eerste patiënt in mijn praktijk die progesteroncrème gebruikte was een Amerikaanse. Nadat er bij haar een borst was afgezet vanwege borstkanker, smeerde zij haar andere borst in met progesteroncrème, maar al gauw ontstond er een tweede borstkanker.
Kans op kanker
Er zijn weinig studies naar de effecten van progesteroncrème op lange termijn. Maar nu progestagenen op dezelfde manier op het lichaam blijken in te werken als natuurlijke progesteron, kunnen de vele onderzoeken naar de anticonceptiepil ons een idee geven hoe groot de kans op kanker is.
Tot voor kort werd de progestageencombinatie van de pil aan vrouwen verkocht vanuit het idee dat progestageen helpt de risico’s van kanker door oestrogeen in bedwang te houden. Tegenwoordig wordt erkend dat het gebruik van de pil of een hormoontherapie met alleen oestrogeen bij vrouwen de kans op kanker in het baarmoederslijmvlies met twintig keer vergroot. Dit komt grotendeels doordat oestrogeen tot een snelle woekering van cellen in het baarmoederslijm leidt. Artsen dachten dit te kunnen ‘tegengaan’ door vrouwen 10-12 dagen per maand progestageen te geven, waarmee ze de tweede helft van de menstruatiecyclus zouden nabootsen en de groei van de kanker zouden tegenhouden.
In de omvangrijkste studies naar hormoontherapie blijken synthetische progestagenen echter sterker kankerverwekkend dan oestrogeen. Sinds 2002 zijn verscheidene grote internationale onderzoeken naar hormoontherapie, zoals de Women’s Health Initiative (WHI) en de WMS, vroegtijdig stopgezet vanwege een ‘onaanvaardbare’ toename in het aantal hartaanvallen, beroerten en trombosegevallen6. Zowel in de WHI als de WMS is gebleken dat progestagenen vaker borstkanker veroorzaken dan oestrogenen en dat dit risico toeneemt naarmate men deze stoffen langer gebruikt. Voor progestagenen lagen die cijfers na vijf en na tien jaar drie keer zo hoog. In 2006 bleek in een Zweeds onderzoek dat de kans op lobaire borstkanker 5,6 keer en de kans op kanker in de buiscellen van de borst 6,5 keer groter was na vijf jaar progestageengebruik of langer7.
Vergelijkbare resultaten zijn gevonden in onderzoek naar de anticonceptiepil. De meest kankerverwekkende variant is waarschijnlijk de combinatiepil, die zowel synthetisch oestrogeen als progestagenen bevat. Nadere analyse van 54 studies naar orale anticonceptiva wees uit dat de kans op borstkanker verdubbelde als vrouwen de pil al gebruikten voordat zij twintig jaar waren8, wat een even grote toename is als voor hormoontherapie, zo bleek in de MWS. In het Amerikaanse onderzoek Cancer and Steroid Hormone bleek dat alle vrouwen tot 25 jaar en 96 procent van de vrouwen tot 44 jaar bij wie borstkanker was vastgesteld, een combinatiepil hadden gebruikt9.
Het ergste effect kwam echter van pillen die alleen progestageen bevatten. In een Brits onderzoek bleek dat vrouwen die nog geen jaar zo’n pil gebruikten, al 60 procent meer kans op borstkanker hadden10. Verder is uit onderzoek gebleken dat het gebruik van MPA in een depot ofwel ‘prikpil’, bijvoorbeeld Depo-Provera®, 4,6 keer zoveel kans op borstkanker geeft als men die twee jaar of langer gebruikt11.
In ander onderzoek is gebleken dat naarmate vrouwen meer hormonen gebruiken het risico-effect cumulatief toeneemt. Zo meldt dr. Louise Brinton, hoofdonderzoeker van de afdeling Hormonale en Reproductieve Epidemiologie van het National Cancer Institute in de VS, dat hormoongebruik een cumulatief effect heeft. Als men tien jaar of langer de pil gebruikt en vervolgens drie jaar of langer een hormoontherapie toepast, heeft men drie keer zoveel kans op borstkanker als vrouwen die geen van beide gebruiken12. Brinton vond ook dat wanneer vrouwen minstens twintig jaar de pil hadden geslikt voordat zij aan een hormoontherapie begonnen, zij twee keer zoveel kans hadden een bepaalde vorm van borstkanker te krijgen13.
Als vrouwen een progesteronproduct gebruiken – oraal, via de huid, geïmplanteerd of als spiraaltje – is een foto van de borst altijd moeilijker te interpreteren, omdat de dichtheid van de borst er onmiddellijk door toeneemt14. Dat leidt natuurlijk tot nog meer röntgenopnamen en dus nog meer blootstelling aan straling, wat de kans op borstkanker alleen maar vergroot.
Het ironische is dus dat progesteron een groot deel van de symptomen kan veroorzaken die vrouwen in de menopauze proberen te verlichten: een droge vagina (en daardoor pijnlijk geslachtsverkeer), vaginale infecties en infecties aan de baarmoederhals met meer kans op baarmoederhalskanker.
De menopauze is een instrument van de natuur om vrouwen te beschermen tegen de gevaren van een verhoogd progesteronniveau. Er bestaat geen wondermiddel (of wondercrème) om de ‘ziekte’ van de menopauze, zoals de mens die definieert, te ‘genezen’. De beste manier om ermee om te gaan is door de simpele regels in acht te nemen die voor een gezond leven zorgen: volg een dieet met volop goede eiwitten waar je niet allergisch voor bent, laat je voedingstoestand controleren en neem supplementen onder toezicht, behandel elke openlijke of verborgen infectie en vermijd tabak en alcohol.
Ellen Grant
Dr. Grant is de auteur van Sexual Chemistry (Cedar, 1994) en van De bittere pil (Kosmos, 1986). Op 10 november 2006 houdt de British Society for Ecological Medicine een internationaal congres over progesteron en borstkanker aan het Royal College of General Practitioners (zie voor bijzonderheden: www.ecomed.org.uk).
1 J Clin Endocrinol Metab, 2005; 90: 1181-1188
2 Fertil Steril, 2005; 84: 485-491
3 Rheum Dis Clin North Am, 2005; 31: 19-27
4 Arch Neurol, 2005; 62: 1362-1365
5 J Clin Pharmacol, 2005; 45: 614-619
6 JAMA, 2002; 288: 321-333; Lancet, 2003; 362: 419-427
7 Breast Cancer Res, 2006; 8: R11
8 Lancet, 1996; 347: 1713-1727
9Lancet, 1983; ii: 970-973
10 Lancet, 1989; i: 973-982
11 BMJ, 1989; 299: 759-762
12 Menopause, 1998; 5: 145-151
13 Cancer Epidemiol Biomarkers Prev, 2002; 11: 1100-1103
14 BMJ, 1989; 299: 759-762
Opvliegende allergie
Vrouwen die opvliegers hebben, kunnen gemakkelijk nagaan of hun opvliegers onderdeel zijn van een allergische reactie van de vaten op veelgebruikte voedingsmiddelen of chemische stoffen. In 1979 heb ik de resultaten gepubliceerd van een onderzoek genaamd ‘Voedselallergie en migraine’1. Er namen 60 migrainepatiënten deel die elke vorm van medicatie staakten, inclusief anticonceptiva en hormonen voor de menopauze. Tevens stopten ze met het gebruik van sigaretten en alcohol. Ze gingen het laag-allergene ‘lam-en-perendieet’ volgen van dr. John Mansfield. Bij dit dieet worden er vijf dagen lang helemaal geen alledaagse voedingsmiddelen meer gebruikt behalve lam en peren. Zo kunnen er onttrekkingsverschijnselen optreden van bepaalde allergieën en verborgen voedingsallergenen ontmaskerd worden.
In dit onderzoek bleken veel van de voedingsmiddelen die het meest allergeen zijn vaak vaatreacties te ontlokken zoals opvliegers, hoofdpijn, versnelling van de pols of verhoging van de bloeddruk. De grootste boosdoeners waren tarwe (78 procent), sinaasappelen (65 procent), eieren (45 procent), thee en koffie (40 procent voor beide), en maïs, rietsuiker en gist (33 procent voor elk). De meest voorkomende chemische allergenen waren tabaksrook en gas uit het fornuis.
Mijn ervaring is dat deze reacties op voedingsmiddelen en chemische stoffen ernstiger worden naarmate er een tekort is aan zink, koper en magnesium, B-vitaminen en essentiële vetzuren. Vooral een tekort aan zink en koper kan het immuunsysteem ernstig uit balans brengen, waarbij ook de productie van lymfocyten en antilichamen toeneemt, zodat iemand vatbaarder wordt voor allergieën. Om zulke tekorten weer aan te vullen moet iemand meestal een tijdje voedingssupplementen innemen.
Bij ons onderzoek bleek dat als de patiënten hun belangrijkste voedselallergenen en chemische allergenen vermeden, hun vaatreacties verdwenen. Bij diegenen die vaak hoofdpijn of migraine hadden, verdween deze bij 85 procent volledig en had niemand meer medicatie nodig. Bij diegenen met hoge bloeddruk werd de bloeddruk weer normaal. Bij vrouwen die progestagenen en/of oestrogenen of antibiotica hebben gebruikt, is er vaak een overmatige groei van candida albicans in de darmen. Bij hen kan het helpen wanneer ze de candida bestrijden met een antischimmelmiddel, weinig suiker en veel probiotica.
1Lancet, 1979; i: 966-969
Andere riskante natuurlijke behandelingen
Progesteron is niet de enige stof die borstkankercellen kan doen groeien. Ook de hierna genoemde middelen dient u met voorzichtigheid, of helemaal niet te gebruiken.
Soja: Vrouwen die soja eten om borstkanker te voorkomen, krijgen er misschien juist de ziekte van die ze proberen te voorkomen. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat soja borstkankercellen kan doen vermenigvuldigen1. Fyto-oestrogenen in de voeding kunnen een oestrogeen effect hebben op het borstweefsel2; met name de soja-eiwitten genisteïne en daidzeïne hebben een stimulerend effect op de borsten3. Daar komt bij dat soja de opname blokkeert van zink en magnesium4.
Don quai en ginseng: Deze kruiden zijn populair als behandeling van overgangsklachten. Bij een onderzoek naar de oestrogene werking van een aantal populaire kruiden die in de overgang gebruikt worden, bleek van don quai en ginseng dat ze borstkankercellen deden vermenigvuldigen5. In het onderzoek bleek dat beide kruiden de proliferatie (vermeerdering) van MCF-7-cellen stimuleerden, een humane borstkankercellijn. Door don quai groeide deze cellijn zestien maal zo efficiënt en door ginseng 27 maal.
Black cohosh (zilverkaars): Hoewel dit natuurlijke supplement de beste optie lijkt voor de behandeling van overgangsklachten6, mag u het niet langer dan een halfjaar gebruiken. Bij borstkanker in de familie kunt u het beter helemaal niet gebruiken, omdat dit kruid zelfs de neiging heeft getoond borstkanker te doen uitspreiden, zij het dat dit effect in dierproeven werd aangetoond7.
Kruiden: Uit onderzoek blijkt dat vrouwen met kruidengeneeskunde wellicht de ene hormoonsubstitutie verruilen voor de andere. Plantaardige oestrogenen kunnen namelijk een even krachtig effect hebben als synthetische. Bij een onderzoek werden planten getest op hun capaciteit om met receptoren voor oestradiol en progesteron te binden in humane borstkankercellen. De stoffen die aan oestrogeenreceptoren bonden (soja, drop, rode klaver, tijm, kurkuma, hopextracten en verbena) bleken de tumorgroei te stimuleren8.
Amanda Diamond
1Endocrinology, 1978; 103: 1860-1867
2J Clin Endocrinol Metab, 1999; 84: 4017-4024
3Cancer Epidemiol Biomarkers Prev, 1996; 5: 785-794
4J Am Diet Assoc, 1988; 88: 1562-1566
5Menopause, 2002; 9: 145-150
6Ann Intern Med, 2002; 137: 805-813
7VL Davis et al., Amer Assoc Canc Res annual meeting 11-14 juli 2003, Washington DC, abstract R910
8Proc Soc Exp Biol Med, 1998; 217: 369-378
Natuurlijke grip op de overgang
• Denk aan je bijnieren. Als de bijnieren gezond zijn, zal het lichaam ook na de overgang voldoende oestrogeen krijgen. Het kruid Rhodiola rosea (rozenkruid) staat bekend om zijn werking tegen stress en bevordert tevens stemming en geheugen. Andere kruiden als Panax ginseng en Ashwaganda kunnen ook helpen.
• Ontdek uw allergieën, door middel van een eliminatiedieet. Overweeg ook chemische allergieën als mogelijke boosdoeners. Gebruik zo min mogelijk giftige verzorgingsproducten, parfums en schoonmaakmiddelen.
• Eet gevarieerd en gebruik meer plantaardige voedingsmiddelen. Daardoor stijgt het aantal verschillende fytochemicaliën die u binnenkrijgt en daalt de kans dat u te veel van een soort gebruikt. Uit de nieuwste gegevens blijkt dat vrouwen die zo’n voedingspatroon aanhouden, een lager risico lopen voortijdig te sterven aan wat dan ook1. Zorg dat u voldoende kwalitatief goede eiwitten binnenkrijgt. Vermijd tevens suiker, cafeïne, alcohol en gefrituurd of zeer bewerkt voedsel.
• Gebruik als supplement meer dan alleen calcium en vitamine D. Zorg dat u genoeg kalium krijgt (2-3 g per dag) en pantotheenzuur (vitamine B5, 25-100 mg/dag), via de voeding of met supplementen. Een tekort aan vitamine B5 kan leiden tot vermoeidheid, hoofdpijn, slaapstoornissen, misselijkheid en buikklachten. Ook heeft het lichaam voldoende vitamine C en B6 nodig evenals zink, koper en magnesium wil de bijnier zijn hormonen kunnen maken.
• Neem boron. Dat helpt bij de preventie van osteoporose na de overgang doordat het de productie van lichaamseigen oestrogeen stimuleert2. Een laag gehalte aan boron lijkt samen te gaan met een verhoogd risico van aderverkalking en afname van de cognitieve functies3.
• Omega-3-vetzuren kunnen helpen bij overgangsklachten en kunnen tevens helpen bij de preventie van osteoporose, borstkanker en hartvaatziekten na de overgang4. Door deze vetzuren dalen de triglyceriden, die niet te hoog mogen worden omdat dit tot hartziekten kan leiden, met name bij vrouwen. Goede bronnen van omega-3-vetzuren zijn vette vis zoals zalm en makreel, evenals lijnzaadolie, dat een van de meest geconcentreerde plantaardige bronnen van omega 3 is.
• Blijf actief. Uit onderzoek blijkt dat vrouwen die minimaal een half uur per dag sporten of bewegen, hun risico van borstkanker met 10 procent verlagen; door een uur per dag zelfs met 20 procent5.
1JAMA, 2000; 283: 2109-2115
2J Tracé Elem Exp Med, 1992; 5: 237-246
3Biol Tracé Elem Res, 1997; 56: 273-286
4Obstet Gynecol Surv, 2004; 59: 722-730
5Arch Intern Med, 1999; 159: 2290-2296
