De kennismaking met mindfulness vijftien jaar geleden, betekende een ommekeer in het huisartsenleven van Bram Tjaden (1953). Zo enthousiast werd hij, dat hij al ruim tien jaar lang aan collega-huisartsen mindfulness en de op mindfulness gebaseerde Acceptance and Commitment Therapy (ACT) geeft. Tjaden verrichtte onderzoek naar de effecten van mindfulness en voor hem persoonlijk werd het een trouwe, dagelijkse begeleider.

De dag in huize Tjaden in Zeist begint met een meditatie van ongeveer 10 minuten, gevolgd door 20 minuten yoga. Tjadens vrouw is onder meer yogalerares, hijzelf verzorgt de meditatie. Een prachtig begin van de dag, vindt hij. ‘Mindfulness heeft me geleerd uit mijn hoofd te komen en in het leven te gaan staan en dat was toen ik ermee kennismaakte ook wel nodig.’

Twee jaar geleden heeft Tjaden zijn praktijk als huisarts overgedragen. Hij werkt nog wel als huisarts in de praktijk, maar zonder de rompslomp en de verplichte diensten. Daarnaast is hij als arts verbonden aan de Penitentiaire Inrichting Lelystad en aan het behandelcentrum Altrecht Psychosomatiek Eikenboom. Hij doceert aan de Academy for Integrative Medicine en schrijft blogs op de website van Medisch Contact.

Hoe is mindfulness in je leven gekomen?

‘Vijftien jaar geleden deed ik onderzoek naar de kwaliteit van de behandeling in de verslavingszorg. In een van de instituten die ik bezocht in het kader van mijn onderzoek, maakten mindfulnessoefeningen deel uit van de dagstructuur en van het afkickprogramma. Ik herinner me nog goed dat ik in het stil zijn en bij mezelf met de aandacht naar binnengaan, opmerkte hoeveel onrust er in me was. En ook hoe moeilijk ik het vond om bij mij van binnen te zijn.

Nog een oefening verder besefte ik dat ik moeite heb met focussen. Ik wist van mezelf wel dat ik snel was afgeleid, maar er zo mee geconfronteerd worden, was een ander verhaal. Niet verwonderlijk als je bedenkt dat ik als expatkind ben opgegroeid. Mijn vader werkte voor de KLM, als een soort luchtvaartdiplomaat en de eerste twaalf jaar van mijn leven ben ik heel vaak verhuisd.

Mezelf echt kunnen verbinden is voor mij persoonlijk het grootste geschenk van mindfulness

‘Het geeft me nog steeds een bepaalde flexibiliteit en openheid, maar ik heb wel een issue met focussen evenals met verbinden en hechten. Te beginnen me te verbinden met mezelf, met mijn eigen lichaam en gevoelens. Mindfulness en ook yoga en meditatie – wat ik al veertig jaar beoefen – hebben me daarbij enorm geholpen.

Me echt kunnen verbinden is voor mij persoonlijk het grootste geschenk van mindfulness; allereerst de verbinding met mezelf aangaan en natuurlijk ook me kunnen verbinden met anderen. Mindfulness stelt me in staat zowel de mooie als de lastige dingen van het leven te accepteren en open en nieuwsgierig te blijven.’

Wat maakte dat je collega-huisartsen wilde trainen in mindfulness?

‘Huisarts zijn is in toenemende mate een stressvol beroep. Naast de directe patiëntzorg heb je met zoveel andere taken te maken: leidinggeven aan personeel, administratieve en andere logistieke taken, de onderhandelingen met de zorgverzekeraars, een stijgende stapel schrijfwerk, bijscholingen, verplichte diensten draaien en steeds meer moeten doen met minder tijd. Ik ken zelf de eerste verschijnselen van een burn-out die je als huisarts kunt oplopen. Je gaat je patiënten depersonaliseren.

Er zit geen mens meer tegenover je, maar een medisch object. ‘Dat klinkt naar, maar als je tijdsdruk ervaart, sluipt dat er makkelijk in. Gedeeltelijk is het ook ingegeven, omdat we als huisartsen met protocollen en standaarden werken, wat een goed iets is zoals in acute situaties. Maar ondanks al die voorschriften en regels, zit er ook altijd een unieke persoon tegenover je. Die heeft een eigen verhaal. Wil je dat verhaal horen, dan moet je luisteren.

Om te kunnen luisteren, is het nodig dat je er met je aandacht bij bent. Als je gestrest bent, raak je uit focus; je aandacht is overal en nergens. Als je in rust bent, ben je veel meer open en ontstaat er meer ruimte. Dat geeft mij de mogelijkheid om beter af te stemmen op de patiënt.’ De werkdruk in de huisartsenzorg is enorm gestegen. Burn-out verschijnselen zijn een reëel probleem bij meer dan 60 procent van de huisartsen.1

Mindfulness is geen taak die je doet, of iets dat je op gezette tijden beoefent zoals yoga; het is een innerlijke houding die je voorgoed inneemt

Wat is je opgevallen in de tien jaar dat je aan collega-huisartsen mindfulnesstrainingen hebt aangeboden?

‘Samen met een bevriende ggz-psycholoog en psychotherapeut heb ik een trainingsprogramma gemaakt, dat we steeds bijstelden op grond van de ervaringen die we opdeden en de evaluaties die we lieten maken door de deelnemers. Het eerste wat me opviel is hoe intensief het is om huisarts te zijn. Ook al ben ik het zelf. Alles moet snel: je moet snel besluiten en snel schakelen, in weinig tijd en onder behoorlijk financiële en kwalitatieve druk. Tijd, kwaliteit en geld verhouden zich altijd op gespannen voet tot elkaar. Wat me nog het meest opviel, is hoeveel eisen huisartsen aan zichzelf en aan hun werk stellen. En hoe hoog die eisen zijn.

‘Ik kende het natuurlijk van mezelf wel, hard werken op onmogelijke tijden met veel druk en stress en lage succeservaringen: veel geven en jezelf daarvoor weinig credits toekennen. Dus werd zelfcompassie een van de belangrijkste oefeningen in de training. Klassiek kent de mindfulness zeven pijlers: niet oordelen, geduld hebben, altijd weer opnieuw beginnen, vertrouwen, niet streven, acceptatie en loslaten. In de trainingen voor huisartsen ben ik me steeds meer gaan richten op specifieke thema’s, ingegeven door de feedback die we kregen.’

Welk effect of resultaat heb je geboekt met de mindfulnesstrainingen?

‘Wetenschappelijk is aangetoond dat er drie werkzame ingrediënten van mindfulness zijn: intentie, dat wil zeggen je focussen, attentie, dus je aandacht naar het hier en nu brengen, en houding.2 Met dat laatste wordt bedoeld: liefdevol aanwezig zijn en zonder oordeel, dus met een open blik.’

‘In 2018 heb ik samen met anderen een artikel gepubliceerd waarin we de resultaten beschrijven van de effecten van mindfulnessbeoefening voor huisartsen.3 Uit de studie blijkt dat zij zes maanden na de mindfulnesstraining nog steeds een positief effect ervaren: betere grip op stress, meer ruimte voor zelfreflectie en minder streng voor zichzelf. De interventie die we gebruikten voor deze studie reikte oefeningen aan, ook tijdens het werk. Kleine oefeningen die makkelijk ingepast konden worden in de dagelijkse routine.

Je kunt wel een suggestie aan de hand doen om meer pauze te nemen, maar soms zijn de omstandigheden daar niet naar. Wat wel kan is bijvoorbeeld een kort moment van meditatie nemen, terwijl je met aandacht van de spreekkamer naar de wachtkamer loopt.

‘Deelnemende huisartsen aan de studie blijken ook meer bij zichzelf te kunnen zijn en te blijven, nadat ze hebben kennisgemaakt met mindfulness. In die zin ben ik wel geslaagd in het kunnen overbrengen van wat mindfulness mij heeft gebracht en ook nog steeds brengt. Deelnemers gaven terug dat ze eerder hun grenzen kunnen voelen, omdat ze meer in contact staan met hun lichaam. Beter luisteren naar wat de eigen behoeften zijn, is een positief gevolg daarvan.

In de spreekkamer betekent dat voor de patiënt dat die een dokter tegenover zich heeft die kan luisteren. Naar zichzelf en naar jou. ‘Kleine oefeningen kunnen je de hele werkdag helpen om met aandacht aanwezig te blijven.

Zo begin ik mijn werkdag als huisarts met een aandachtsoefening van ongeveer drie minuten.

Voordat ik op mijn computer inlog, ga ik even zitten met de ogen dicht. Ik concentreer me op de ademhaling en stel mezelf vervolgens een paar vragen. Hoe gaat het met me? Welke gevoelens, welke gedachten, welke stemmingen zijn er? Waar ervaar ik die? Ik eindig weer met de focus op mijn ademhaling. Op geen van de vragen hoeft een antwoord te komen, en bovendien is alles wat ik waarneem goed zoals het is; er hoeft niets te veranderen.

‘Het effect op mij is dat ik rustig en open mijn werkdag in kan gaan. Een ander voorbeeld: ik merk nu terwijl ik met je spreek tijdens dit interview, dat mijn energie stijgt. Ik ga naar mijn hoofd en verlies daarbij het contact met mijn lichaam. Ik weet niet meer hoe ik me voel. Ik wil namelijk heel goed uitleggen wat ik bedoel. Ik neem dat waar, accepteer dat het zo gaat en daarna neem ik innerlijk even de tijd om weer te ‘dalen’ met mijn aandacht. Letterlijk naar mijn voeten te gaan en weer uit mijn hoofd te komen, terug naar hier en nu.

‘Nog een ander recent voorbeeld is een aanvaring met een vervelende cliënt die vond dat ik te weinig deed aan pijnstilling voor hem. Dat liep behoorlijk uit de hand. Toen ik die avond in bed lag en mijn dag doornam, besefte ik dat ik de situatie als bedreigend had ervaren. Ik spreek mezelf dan toe, zoals een coach dat zou doen. Daarna heb ik goed geslapen en de volgende dag het voorval besproken en er een beleid op uitgezet.

Als je aan dat soort kleinere of grotere incidenten geen aandacht geeft, dan spreekt het voor zich dat je emmer op zekere dag overloopt. Mindfulness helpt je die emmer regelmatig te legen. Het is geen taak die je doet, of iets dat je op gezette tijden beoefent zoals yoga; het is een innerlijke houding die je voorgoed inneemt.’

Verder lezen over burn-out onder huisartsen:
Twellaar M, Winants Y, Houkes I. How healthy are Dutch general practitioners? Self-reported (mental) health among Dutch general practitioners. Eur J Gen Pract 2008; 14(1):
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13814780701814911

Bronnen
1 Medisch Contact 47 | 21 november 2019 en https://www.trouw.nl/nieuws/huisarts-stevent-af-op-burn-out~bb99e6f1/
2 Shapiro S, Carlson L, Astin J, et al. Mechanisms of mindfulness. J Clin Psychol 2006; 62(3): 373–386.
3 Herman van Wietmarschen, Bram Tjaden, Marja van Vliet, Marieke Battjes-Fries and Miek Jong BJGP Open 27 November 2018;
https://doi.org/10.3399/bjgpopen18X101621

Maak kennis met Medisch Dossier