Zijn er kruiden opgewassen tegen de reguliere geneesmiddelen?
De chemici van de grote farmaceut Pfizer zullen de geschiedenis ingaan als degenen die het meest intieme mannelijke probleem vanonder de lakens vandaan haalden om er licht op te werpen met de uitvinding van Viagra in 1998. Maar de belangrijkste verdienste van Pfizer was dat ze impotentie van mannen daarmee tot een alledaags medisch probleem maakten in plaats van een taboe. De meer klinische naam, ‘erectiele disfunctie’, kwam daarbij goed van pas. De geneesmiddelen voor erectiele disfunctie werden samen met statines en bètablokkers een van de soorten middelen waar over de hele wereld het meest voor geadverteerd wordt.
De uitvinding van Viagra heeft ook een grote uitwerking gehad op de kruidengeneeskundige industrie, omdat de afrodisiaca (seksueel stimulerende middelen) een veel minder louche bijklank kregen en de fabrikanten van kruidengeneesmiddelen zich weer vrij voelden om de botanische werking van lang vergeten middelen op te diepen. Inmiddels zijn er weer letterlijk honderden kruidengeneeskundige middelen op de markt tegen erectiele disfunctie.

Wat is erectiele dysfunctie?
Hoewel erectiele disfunctie op elke leeftijd kan toeslaan, komt het bij oudere mannen toch vaker voor. Van de mannen van 40 tot 70 jaar kan maar liefst de helft klachten hebben1. Hoewel er ooit vanuit gegaan werd dat de klacht psychisch was, begint de medische balans nu meer uit te slaan naar een vooral lichamelijke verklaring. Als belangrijke oorzaak wordt atherosclerose geopperd (verharding van de arteriewanden), waardoor de bloedtoevoer naar de penis geblokkeerd raakt en erecties gestoord worden. Andere mogelijke verklaringen zijn ischemische hartziekten, hoge bloeddruk of een verhoogd cholesterol, diabetes, nieraandoeningen, chronisch alcoholisme, multipele sclerose, roken, hormonale storingen, een prostaataandoening en depressie.
In ongeveer 25 procent van de gevallen is een erectiele disfunctie een bijwerking van een geneesmiddel2. Tegenstrijdig genoeg, aangezien een depressie kan leiden tot erectiele disfunctie, kunnen met name antidepressiva erg vaak de seksuele functie verstoren.
Er bestaat een eenvoudige test om na te gaan of een erectiele disfunctie psychisch of lichamelijk is. Dankzij de farmaceuten weten we inmiddels veel over de fysiologie van erecties. Het blijkt dat de penis in normale, niet-erecte toestand, continu onder controle moet staan van het sympathische zenuwstelsel (dat de onwillekeurige fysiologische reacties bestuurt, zoals de adrenalineproductie) om slap te blijven. Door seksuele stimulatie wordt de sympathische controle uitgezet en wordt er in de penis stikstofmonoxide (NO) vrijgemaakt. Via een ingewikkelde chemische kettingreactie worden hierdoor de arteriën ontspannen waardoor de bloedtoevoer naar het sponzige weefsel in de penis stijgt en er een erectie ontstaat.
Meestal is er voor een erectie tenminste enige mentale bijdrage noodzakelijk, maar als het sympathisch zenuwstelsel ‘uitgezet’ is, kunnen er spontane erecties ontstaan. Dat gebeurt het vaakst in de slaap, met name de REM-slaap. Aangenomen wordt dat die nachtelijke erecties een soort onderhoudssysteem voor de penis vormen3. Daarnaast doen ze heel goed dienst als diagnostische test voor erectiele disfunctie. Als iemand seksueel niet goed functioneert, maar goede nachtelijke erecties heeft, wordt aangenomen dat er voor de erectiele disfunctie een psychologische en niet een lichamelijke oorzaak is.
Toch spelen er meestal factoren van zowel psychische als lichamelijke aard, vooral naarmate een man ouder wordt. Daarom heeft zo iemand vaak een duwtje in de rug nodig in de vorm van een medicijn. Maar aan de reguliere middelen zijn ongeveer evenveel risico’s verbonden als voordelen (zie kader).

Kruidenkracht
In de duizenden jaren dat de mensheid zich gebogen heeft over de medicinale effecten van planten, zijn er enkele botanische hulpmiddelen voor seks gevonden. Al in de dertiende eeuw bracht Marco Polo bij zijn terugkeer uit China ginseng mee, een van de meest geprezen dingen uit zijn exotische lading. Volgens de Chinezen was ginseng een krachtig stimulerend middel voor alle lichaamsdelen, inclusief de genitaliën.
Maar de wereld moest nog ruim zevenhonderd jaar wachten op het wetenschappelijke bewijs voor de kwaliteiten van ginseng als afrodisiacum. In 1995 werd het in een klinische trial door Koreaanse artsen op negentig mannen met erectiele disfunctie getest. Daarbij bleek in 60 procent van de gevallen de erectie beter te worden, tegenover 30 procent bij een placebo4. Deze bevindingen werden later bevestigd door een ander Koreaans medisch onderzoeksteam dat een dubbelblind placebo-gecontroleerd onderzoek uitvoerde, waarbij 45 mannen met impotentie driemaal daags gedurende acht weken 900 g ginseng kregen. Ook hier verbeterde 60 procent5.
Aangenomen wordt dat de werking van het kruid gebaseerd is op dilatatie (uitzetting) van de bloedvaten, bevordering van de NO-productie en stimulering van de hersenonderdelen die bij de seksuele functie betrokken zijn6. Hoewel de klinische trials tot nu toe steeds klein waren, lijkt het bewijsmateriaal dat eruit voortkomt goed genoeg om van een hoge dosering ginseng te kunnen zeggen dat het een ‘matig gunstig’ effect heeft op erectiele disfunctie7.
Net als ginseng is ginkgo biloba een adaptogeen (ofwel een middel dat het eigen aanpassingsvermogen verbetert) met een seksuele belofte uit het Oosten, al blijven de harde wetenschappelijke bewijzen nog uit. Weliswaar kan ginkgo de bloedsomloop in de hersenen en de benen verbeteren, maar voor de genitaliën doet het wellicht niet veel. Bij één onderzoek werd gevonden dat 240 mg/dag een gunstig effect had op erectiele disfunctie8, terwijl er bij een ander onderzoek helemaal geen effect werd geconstateerd9. Het meeste onderzoek naar ginkgo is gericht geweest op erectiele disfunctie door antidepressiva, een verband dat bij toeval in verzorgingshuizen werd ontdekt. Daar meldden mannen die zowel ginkgo kregen tegen geheugenverlies als een SSRI tegen depressie, dat hun erectie erop vooruitgegaan was10. In de daaropvolgende kleinschalige klinische trials waren de resultaten echter gemengd en bleek er soms een gunstig effect, soms geen enkel effect. Wel is bij laboratoriumonderzoek aangetoond dat een zeer hoge dosis ginkgo het weefsel van de penis wel degelijk beïnvloedt, waarschijnlijk doordat er NO vrijkomt11.
Er is een aantal minder bekende plantaardige middelen die meer zoden aan de dijk blijken te zetten. Het middel dat daarvan in het Westen het langst in gebruik is, is de Yohimbe (Pausinystalia johimbe). Deze is bij Afrikaanse medicijnmannen al eeuwen bekend en werd in de jaren twintig in het Westen geïntroduceerd als middel tegen impotentie. De actieve stof heet yohimbine, een alkaloïd met een antagonistische werking op de alfa-adrenerge receptoren. Dat houdt in dat het de sympathische remming van de erectie blokkeert, terwijl het aanzet tot productie van NO12. Van de ongeveer twaalf klinische studies die er naar yohimbine gedaan zijn, blijkt bij de meeste een positief effect13. Bij één studie kregen 61 mannen driemaal daags gedurende acht weken 5,4 mg yohimbinehydrochloride. Van hen meldde 37 procent een ‘herstelde erectie’ tegenover 13 procent van degenen die een placebo hadden gekregen14.
Yohimbine kan echter ook oorzaak zijn van hoofdpijn, zweten, agitatie, hoge bloeddruk, en slapeloosheid, zij het steeds in lichte mate en niet frequent. Een ernstiger nadeel van het middel is dat het gevaarlijke interacties kan hebben met bepaalde voorgeschreven medicijnen en mogelijk met alcohol.
De kracht van het middel yohimbine kan nog versterkt worden door een ander natuurlijk product toe te voegen, het aminozuur L-arginine. Bij een inname van 6 g L-arginine plus 6 mg yohimbine ‘on demand’ (voor het vrijen), wordt het effect van yohimbine een aantal procentpunten hoger15. L-Arginine is een precursor van NO. Dat wil zeggen dat hij voorkomt in een serie chemische reacties in het lichaam, waarin NO ontstaat. Een van de factoren die bij erectiele disfunctie een rol spelen, is een fout in de reactie waarmee via L-arginine NO ontstaat16. Bij één onderzoek meldde meer dan 30 procent van de mannen die dagelijks 5 g L-arginine kregen, dat hun erecties verbeterd waren17. De dosis is echter van belang: 1,5 g per dag heeft bijvoorbeeld geen effect18.
De kracht van L-arginine wordt weer versterkt door het te combineren met pijnboomschors (Pinus maritima). Deze boom blijkt opmerkelijke eigenschappen te hebben: hij versterkt de arteriën, verbetert de bloedcirculatie en is een sterke antioxidant. Tevens verhoogt hij het NO, vandaar de connectie met erectiele disfunctie.
Een paar bedrijven verkopen pijnboomschorsextract onder de naam Pycnogenol. Onlangs is het klinisch getest op werkzaamheid tegen erectiele disfunctie. Een Bulgaars onderzoeksteam gaf mannen 80 g pycnogenol per dag plus een lage dosering (1,7 g) L-arginine en constateerde na een maand bij 80 procent van de mannen een drastische verbetering van de seksuele functie, zonder bijwerkingen19. Uit eerdere resultaten van Slowaakse arts-onderzoekers leek naar voren te komen dat L-arginine hierbij wellicht niet nodig is en dat 120 mg pycnogenol per dag ook werkt20.
Veel bekender als afrodisiacum is maca (Lepidium Meyenii), een Peruaanse wortel met legendarische seksuele krachten. In onderzoek is wel bevestigd dat het bij knaagdieren de seksuele prestaties kan verbeteren21, maar met mensen is er slechts één trial gedaan waarbij mannen niet de erectiele disfunctie zelf testten, maar de ‘eigen perceptie van het seksuele verlangen’. De resultaten daarvan wezen uit dat er minimaal 1500 mg per dag nodig was om effect te sorteren22.
De tribulus terrestris is een afrodisiacum dat voornamelijk in India en Pakistan wordt aangetroffen. Bij verschillende dierexperimentele onderzoeken zijn bepaalde invloeden die het op de seksualiteit zou hebben, bevestigd23, maar ook hier ontbreken duidelijke gegevens over mensen. Wel wordt aangenomen dat de furostanol-saponines, de actieve ingrediënten van deze plant, omgezet worden in dehydro-epiandrosteron24, ofwel DHEA, de beroemde verjonger, waarvan bewezen is dat het bij erectiele disfunctie werkzaam kan zijn. Bij een kleine trial bleek 50 mg DHEA per dag het algehele seksuele functioneren te verbeteren25.
Overige gevierde afrodisiaca op basis van kruiden zijn damiana, muira puama, catuaba, Avena sativa (haver) en Epimedium. Tot op heden zijn er voor die middelen echter weinig tot geen bewijzen.
Omdat de psychologische factor bij erectiele disfunctie zo enorm groot is, moet bij elk onderzoek naar de werkzaamheid van een middel ook een placebo gebruikt worden ter vergelijking.

Uw keuze maken
Vooral via internet is er een groot aantal middelen verkrijgbaar, die allemaal claimen een goed effect op de erectie te hebben. Sommige middelen moeten een maand of langer gebruikt worden voordat ze effect sorteren. Daarom is het verstandig op niet-goed-geld-terug-garanties te letten. Veel middelen komen uit Amerika en zijn alleen via Amerikaanse websites te bestellen.
Omdat geen enkel product in een klinische trial getest is, kunt u zich het best op ingrediënten verlaten waarvan de werkzaamheid is aangetoond. Veel middelen bevatten weliswaar kruiden met bewezen werkzaamheid, maar niet in therapeutische doseringen. Denkt u er ten slotte juist bij deze producten ook aan de betrouwbaarheid van de leverancier na te gaan als u via internet bestelt. Betaal bij twijfel niet vooruit, maar pas bij levering.

1J Urol, 1994; 151: 54-61
2Adv Drug React Toxicol Rev, 1999; 18: 5-24
3Sci Am, 2000; 283: 70-75
4In J Impot Res, 1995; 7: 181-186
5J Urol, 2002; 168: 2070-2073
6Ann NY Acad Sci, 2002; 962: 372-377
7Altern Med Rev, 2004; 9: 4-16
8J Sec Educ Ther, 1991; 17: 53-61
9J Urol, 1998; 159 [suppl 5]: 240
10J Sex Marital Ther, 1998; 24: 139-143
11J Urol, 1996; 156: 1876-1880
12J Urol, 1997; 157: 2356-2360
13J Urol, 1998; 159: 433-436
14Sex Marital Ther, 1989; 4: 17-22
15Eur Urol, 2002; 41: 608-613
16Drugs Today [Barc], 2000; 36: 163-174
17BJU Int, 1999; 83: 269-273
18Urol Int, 1999; 63: 220-223
19J Sex Marital Ther, 2003; 29: 207-213
20Nutr Res, 2003; 23: 1189-1198
21Andrologia, 2002; 34: 177-179
22Andrologia, 2002; 34: 367-372
23J Alt Complement Med, 2003; 9: 257-265
24Int J Impot Res, 1997; 9: S64
25Urology, 1999; 53: 590-594
 

kader
Conventionele oplossingen
Met een wereldwijd verkoopcijfer van meer dan 150 miljoen en een jaarlijkse omzet van 500 miljoen dollar heeft de Viagra-pil de firma Pfizer zeer rijk gemaakt. Daarnaast heeft het genoeg jaloezie opgewekt van concurrenten om reeds een aantal imitaties te hebben: Cialis (door Lily) en Levitra (door Bayer). Alledrie werken ze in principe op dezelfde manier: door in te grijpen op een enzym in de cascadereactie die door stikstofmonoxide (NO) in gang gezet wordt. Van alledrie wordt beweerd dat ze in 40 tot 85 procent van de gevallen effectief zijn.
Voor sommige mannen zijn de bijwerkingen echter een behoorlijke tegenvaller. Het meest voorkomend zijn misselijkheid, een verstopte neus, rood wordende huid, rugpijn en, enigszins ironisch, hoofdpijn. Maar bij Viagra zijn inmiddels veel zorgwekkender effecten ontdekt. Soms ontstaat priapisme (een constante erectie) waardoor de penis langdurig beschadigd kan raken. Problemen met het zien van kleuren1 ontstaan waarschijnlijk doordat het middel ingrijpt op enzymen in het netvlies2. Bij Viagra zijn ook in zeldzame gevallen ‘ernstige cardiovasculaire en cerebrovasculaire bijwerkingen’3 geconstateerd.
Alarmerender nog is dat het middel epilepsieachtige aanvallen kan uitlokken. Door Israëlische artsen is beschreven hoe een ‘overigens gezonde’ 63-jarige man drie uur na inname van 50 mg Viagra een ‘karakteristieke tonisch-klonische aanval’ kreeg. Bij opname in het ziekenhuis werd hem geadviseerd het middel niet meer te gebruiken. Na drie maanden probeerde hij Viagra voor het eerst weer en kreeg hij prompt weer een aanval. Hetzelfde gebeurde bij een man van 54 jaar oud, dit keer vierenhalf uur na inname van Viagra. Inmiddels blijkt dat Pfizer door klinische trials reeds weet had van de mogelijkheid van insulten, maar besloten had dat die niets met het middel te maken hadden4.
Daardoor heeft het jaren geduurd, zoals wel vaker gebeurt bij farmaceutische middelen, voordat de werkelijk gevaarlijke bijwerkingen van Viagra aan het licht kwamen. Er is dan ook weinig reden aan te nemen dat de concurrerende middelen Cialis en Levitra anders zijn.

1Ophthalmologica, 2002; 216: 455-458
2Int J Clin Pract, 2002; 56: 300-304
3Urology, 2000; 56: 474-476
4BMJ, 2002; 325: 869