Een populair woord in de (natuur)geneeskundige wereld is tegenwoordig nootropica of smartdrugs. Cate Montana nam ze onder de loep.
Al millennialang proberen mensen hun creativiteit te vergroten, hun stemming op te peppen en hun hersenfunctie te verbeteren. Kruiden zoals Bacopa monnieri (ook wel Brahmi of alzheimerplantje), tulsi en gotu kola (in de oude Balinese cultuur bekend als ‘studentenkruid’) worden al duizenden jaren in de oosterse geneeskunde gebruikt.
Ze werden rauw gegeten of gedroogd, verpulverd en als thee gebruikt. Mensen gebruikten ze traditioneel om hun concentratie, werkgeheugen en cognitieve flexibiliteit te verbeteren, en ook de executieve functies zoals plannen, gedrag en probleemoplossen.
Het woord nootropica komt van het Griekse nóos (geest) en trop (wending). Het werd in 1972 voor het eerst gebruikt door Corneliu Giurgea, een Roemeense psycholoog en chemicus, om een soort moleculen te beschrijven die de hersenfunctie selectief verbeteren.
Om als een echt nootropicum te worden gekwalificeerd, vond Giurgea dat een stof aan 5 criteria moest voldoen. De stof moet:
- het werkgeheugen en leervermogen verbeteren;
- de hersenfunctie ondersteunen onder hypoxische (zuurstofarme) omstandigheden of na elektroconvulsietherapie;
- de hersenen beschermen tegen toxiciteit;
- cognitieve functies versterken;
- niet toxisch zijn voor mensen (daarbij hoort ook: geen neveneffecten veroorzaken, zoals depressie of overstimulatie van de hersenen).
Vandaag de dag is er veel vraag naar nootropica. Dat is aangewakkerd door films als Lucy (2014) en Limitless (2011) en de gelijknamige televisieserie (2015), waarin de hoofdpersonen fantastische mentale vermogens krijgen, nadat ze een illegale drug hebben ingenomen. Het is inmiddels een miljardenindustrie. Zo nemen bijvoorbeeld steeds meer studenten nootropica in examentijd.1
Zowel studenten als volwassenen op de arbeidsmarkt noemen als belangrijkste redenen om nootropica te gebruiken: het bereiken van een concurrentievoordeel op school of werk en het omgaan met sociale druk om te slagen. Ze hopen daarmee beter geconcentreerd en gemotiveerd te blijven om onaantrekkelijke taken en een zware baan aan te kunnen.
Nootropica zijn vooral onderzocht vanwege hun effecten bij dementie, alzheimer en traumatisch hersenletsel. Ze worden vaak smartdrugs (letterlijk: slimme pillen) genoemd, omdat ze de hersenprestaties op een aantal manieren beïnvloeden.
Ze kunnen werken als een vaatverwijderaar van de kleine (slag)aders in de hersenen, waardoor de toevoer van voedingsstoffen naar de hersenen stijgt. Ook kunnen ze een positieve invloed hebben op het dopaminerge en cholinerge systeem: de neuronen die de ‘geluks’-neurotransmitter dopamine en de essentiële neurotransmitter acetylcholine (ACh) produceren, die een rol speelt bij geheugen, denken en leren.2
Nootropica vind je in drie vormen:
- voedingssupplementen zoals vitaminen en mineralen, kruiden en plantaardige producten, aminozuren, enzymen en andere voedingsstoffen;
- synthetische verbindingen die in laboratoria worden gemaakt, zoals racetams (een klasse middelen die glutamaatreceptoren in de hersenen stimuleren), modafinil (een receptgeneesmiddel voor narcolepsie), methylfenidaat (de werkzame stof in Ritalin®) en vinpocetine (een synthetisch middel dat een stof uit maagdenpalm nabootst om het hersenmetabolisme te verhogen);
- receptgeneesmiddelen, zoals piracetam (tegen duizeligheid en pijnlijke hik) en donepezil (wordt aan alzheimer-patiënten gegeven, omdat het de werking van acetylcholine in de hersenen versterkt).
Synthetische verbindingen en receptgeneesmiddelen hebben veel overlap.
Studies naar nootropica die door gezonde mensen worden ingenomen, richten zich voornamelijk op synthetische en receptgeneesmiddelen en de resultaten zijn niet erg positief (zie kader).
Aan de andere kant is van natuurlijke nootropica zoals Ginkgo biloba, Panax quinquefolius (Amerikaanse ginseng) en tientallen andere kruiden, enzymen, aminozuren en voedingsmiddelen aangetoond dat ze de hersenfunctie stimuleren en de hersenen gezonder maken.
Tekorten en dementie
‘Vanuit een natuurlijke benadering kunnen we de voedingsstoffen verhogen waaraan mensen met alzheimer en dementie een tekort hebben’, zegt Michael Edson, acupuncturist en auteur van Natural brain support (Safe Goods/Atn Publishing, 2021).
‘In de hersenen van alzheimerpatiënten zijn tekorten gevonden aan melatonine, glutathion, DHA (een omega 3-vetzuur), magnesium, ijzer, vitamine D3, zink, thiamine aminozuur, B-vitaminen zoals B1, B2, B6, B12 en vitamine E. En toch wil je niet weten hoe vaak mensen mij vertellen dat hun arts zegt dat al die voedingsstoffen niets doen. Maar hoe zit het dan met de duizenden peer-reviewed studies die aantonen dat ze het mis hebben?
‘Voor de gezondheid van de hersenen moet je naar heel veel variabelen kijken die bijdragen aan zowel een gezonde functie als de achteruitgang van de hersenen.’
Er zijn verschillende mechanismen waarop nootropica de cognitieve prestaties beïnvloeden. Eén daarvan is dat ze de hoeveelheid neurotransmitters (chemische boodschappers) in de hersenen veranderen en daar één van is glutamaat, dat in hoge concentraties wordt aangetroffen in de neocortex, het centrum voor executieve functies en besluitvorming, en in de hippocampus, die een belangrijke rol speelt bij leren en geheugen.
Glutamaat activeert de NMDA-receptor, die betrokken is bij leren en geheugen, en ook de AMPA-receptor, die verantwoordelijk is voor neuroplasticiteit (het vermogen van neuronen om onderlinge verbindingen te vormen en te versterken).2
Nootropica stimuleren ook de afgifte van dopamine, de neurotransmitter die de motivatiesystemen van de hersenen reguleert. En ze hebben een positieve invloed op de productie van choline (nodig voor de opbouw van acetylcholine) in de frontale cortex en de hippocampus.
Het verlies van cholinerge activiteit in de hippocampus wordt beschouwd als de oorzaak van veel symptomen van de ziekte van Alzheimer. Naast de directe invloed op neurotransmitters kunnen nootropica ook receptoren stimuleren die van belang zijn voor de communicatie tussen hersencellen, geheugenvorming en leren.2
Sommige nootropica beschermen tegen de pathologische kenmerken van alzheimer: de plaques van samengeklonterde amyloïd-eiwit en de tangles (kluwens) van tau-eiwit. Deze plaques en tangles verstoren allebei de communicatie tussen hersencellen en uiteindelijk gaan die cellen eraan dood.
Het amyloid-eiwit is een onderdeel van een groter eiwit, APP (Amyloïd Precursor Proteïne) genoemd. In gezonde hersenen worden deze eiwitfragmenten continu afgebroken en opgeruimd. Maar in ongezonde hersenen stapelen ze zich op en klonteren samen tussen de neuronen (zenuwcellen), wat de informatieoverdracht blokkeert.
De ophoping van amyloïde-eiwitten gebeurt tegelijk met de vorming van kluwens van tau-eiwit in de neuronen, wat hun vermogen om voedingsstoffen te transporteren belemmert.3
Als je de cognitieve functie wilt verbeteren en alzheimer en dementie wilt tegengaan, heb je nootropica nodig die de bloed-hersenbarrière kunnen passeren, de aanmaak van nieuwe neuronen ondersteunen (neurogenese), de neuroplasticiteit ondersteunen, de ontwikkeling van amyloïd-plaques tegengaan, antioxidanten ondersteunen om de toxiciteit door vrije radicalen te verminderen, ontsteking verminderen of afremmen, beschermen tegen celdood en de mitochondriale functie ondersteunen.
Planten die de prestaties verbeteren
Uit studies blijkt dat natuurlijke nootropica de cognitieve prestaties bij gezonde personen kunnen verbeteren. Zo verbeterde een dagelijkse dosis Bacopa monniera-extract na 90 dagen de cognitie.6 Ginkgo biloba bleek een positieve invloed te hebben op het werkgeheugen bij mannen tussen de 50 en 61 jaar.7 En ook van ginseng is aangetoond dat het het geheugen verbetert en zelfs de elektrische signalering in de hersenen beïnvloedt.8
Ashwaganda (Withania somnifera of winterkers) verbetert de cognitieve en psychomotorische prestaties. Dat laatste zijn onze bewuste, vanuit de hersenen aangestuurde bewegingen.9 L-theanine verbetert de spreekvaardigheid en de executieve functies.10 Suppletie met luteïne en zeaxanthine verbetert de cognitieve functie van jongvolwassenen.11 Uit klinische proeven blijkt dat het drinken van hesperidinerijk sap (hesperidine zit in citrusfruit) de bloedtoevoer naar de hersenen significant verbetert, en ook de executieve functies en het terughalen van herinneringen.12 En de lijst is nog veel langer.
Jammer genoeg weten de meeste artsen niet hoe natuurlijke nootropica mensen met cognitieve problemen kunnen helpen. Laat staan mensen die hun mentale scherpte en hersenfunctie willen verbeteren om hun prestaties op school of op het werk te verbeteren.
‘Ik heb genoeg patiënten gezien die psychiatrische of geheugenproblemen hadden, en die vaak te horen hadden gekregen dat het normale veroudering was’, zegt Julie Brush, functioneel geneeskundige bij de Amen Clinic in Los Angeles. ‘Ze kregen medicijnen voorgeschreven die zijn goedgekeurd voor gebruik bij dementie of cognitieve achteruitgang, maar waarvan de werkzaamheid relatief slecht is. Tegen de tijd dat ze bij mij komen, slikken ze die medicijnen al maanden of jaren, en toch gaan ze nog steeds achteruit.
‘Ik zeg dan: “Laten we eens naar je voeding kijken. Laten we naar je leefstijl kijken. Laten we naar ontsteking kijken. Laten we kijken naar lichaamsbeweging en andere dingen die kunnen helpen.” Kortom, meer medicatie slikken en niets aan je gedrag veranderen, gaat de problemen niet oplossen, laat staan je leven verbeteren.’
Bronnen
1 Eur J Pharmacol, 2017; 174: 3257–67
2 Evid Based Complement Alternat Med, 2016; 2016: 4391375
3 Acta Pharmacol Sin, 2017; 38: 1205–35
4 Rev Neurol (Paris), 2019; 175: 724–41
5 Cell Metab, 2012; 16: 706–22
6 Phytother Res, 2008; 22: 1629–34
7 Evid Based Complement Alternat Med, 2011; 2011: 164139
8 Pharmacol Biochem Behav, 2003; 75: 687–700
9 Pharmacognosy Res, 2014; 6: 12–18
10 Nutrients, 2019; 11: 2362
11 Nutrients, 2017; 9: 1246
12 Molecules, 2019; 24: 648
Michael Edson: edsonacupuncture.com
Julie Brush: amenclinics.com/team/julie-brush-nd
De medicijnen werken nietUit een literatuurstudie uit 2010 naar synthetische en receptgeneesmiddelen die de cognitieve prestaties verbeteren (de zogeheten cognitive enhancers) bleek dat ze bij één en dezelfde persoon allerlei verschillende effecten kunnen hebben: ze stimuleren bepaalde mentale processen, terwijl ze andere processen afzwakken. Methylfenidaat bijvoorbeeld had een positief effect op voornamelijk het ruimtelijk werkgeheugen, maar er was geen consistent bewijs voor andere positieve cognitieve veranderingen. Modafinil, dat wordt voorgeschreven bij narcolepsie, had geen effect op het geheugen of de stemming, en verbeterde slechts matig de concentratie en taakgerelateerde motivatie (het vermogen om je in te spannen voor een bepaalde taak).1 Het is ook onduidelijk of je experimenteel gebruik van synthetische en voor-geschreven nootropica in een laboratorium kunt vertalen naar hoe je presteert en functioneert in de dagelijkse praktijk. Bovendien zijn er nadelige bijwerkingen om rekening mee te houden. De meeste daarvan wegen niet op tegen de gunstige effecten, vooral bij jonge mensen bij wie de hersenen nog in ontwikkeling zijn. Van methylfenidaat zijn meer dan vijftig bijwerkingen bekend. Ze variëren in ernst van nervositeit, overgeven, hevig zweten en gewichtsverlies tot pijn op de borst, insulten, depressie en hallucinaties. Modafinil heeft ongeveer net zoveel bijwerkingen. Dan moet je denken aan bloedneuzen, hoofdpijn, rugpijn, verwardheid, gezichtsproblemen, oncontroleerbaar trillen, ademhalingsproblemen en suïcidale gedachten. Donepezil geeft bijwerkingen als gewrichtspijn, incontinentie, bloederige ontlasting, braaksel dat lijkt op koffiedik, insulten, hallucinaties en vreemde dromen. En in deze waslijst staan nog niet de mogelijke negatieve interacties tussen nootropica en andere receptgeneesmiddelen. Meer dan 500 recept-geneesmiddelen worden genoemd als mogelijk schadelijk in combinatie met alleen al donepezil. De effectiviteit van synthetische en voorgeschreven nootropica is twijfelachtig, zelfs bij patiënten van wie gedacht wordt dat ze er het meeste baat bij hebben. Uit sommige klinische studies blijkt bijvoorbeeld dat piracetam geen gunstig effect heeft op de cognitieve functie, ook niet bij mensen met dementie of mci (milde cognitieve stoornis).2 Behandeling van dementie met medicijnen als donepezil en memantine geeft slechts een marginale verbetering in de cognitie en de algehele beoordeling van de dementie. Onderzoekers van het St. Michael’s Hospital in Toronto (Canada) ontdekten dat de nootropica donepezil, rivastigmine, galantamine en memantine na 18 maanden behandeling alle voordelen verloren.3 ‘Ik heb drie familieleden verloren aan alzheimer en dementie, waaronder mijn vader’, vertelt Michael Edson. Hij is acupuncturist en medeoprichter van Natural Eye Care, een complementaire praktijk voor oogziekten in New York, en auteur van het boek Natural brain support. ‘Binnen drie jaar veranderde mijn oom van een partner in een advocatenkantoor naar een man die niet eens meer zijn eigen familie herkende. En wat ik het meest frustrerend vond, waren de twee belangrijkste medicijnen die ze hem voorschreven: donepezil en memantine. Ze doen nauwelijks iets. In het beste geval vertragen ze de achteruitgang, maar na een tijdje werken ze helemaal niet meer.’ Dale Bredesen sluit zich daarbij aan. Hij is een bekend neurologisch onderzoeker, hoogleraar aan de Universiteit van Californië, oprichter van het Buck Institute for Research on Aging en bestsellerauteur van Het einde van alzheimer (Scriptum Books, 2019), verkrijgbaar in de Medisch Dossier boekenshop. ‘Medicijnen tegen neuro-degeneratieve ziekten zijn aantoonbaar het terrein van de grootste mislukkingen in de ontwikkeling van biomedische therapeutica’, schrijft hij. ‘Patiënten met acute ziekten zoals infectieziekten, of met andere chronische ziekten zoals hart- en vaatziekten, osteoporose, hiv en zelfs kanker hebben toegang tot effectievere therapeutische opties dan patiënten met alzheimer of andere neurodegeneratieve ziekten … Er is geen enkel therapeutisch middel dat meer resultaat geeft dan een marginaal, niet-blijvend, symptomatisch effect, met weinig of geen effect op de progressie van de ziekte’.4 Bronnen |
De mist trekt weer op
Een vrouw van 67 kwam bij Dale Bredesen, oprichter van het Buck Institute for Research on Aging, omdat haar geheugen al twee jaar lang achteruitging. Ze had een baan die mentaal veel van haar vroeg en langzaam maar zeker merkte ze dat het haar niet meer lukte gegevens te analyseren of rapporten op te stellen. Ze kon zich niet meer herinneren wat ze net had gelezen, was niet meer in staat om getallen te onthouden. Ze had ook steeds meer moeite met autorijden, zelfs op wegen die ze goed kende. Ze haalde de namen van haar huisdieren door elkaar en vergat waar de lichtknopjes in haar huis zaten. Toen ze met haar problemen naar de huisarts ging, kreeg ze te horen dat hij niets voor haar kon doen.
Ze werd wanhopig en dacht erover om er een eind aan te maken. Maar toen werd ze door een vriend doorverwezen naar Bredesen, die een traject met haar begon: hij zette haar op een ontstekingsremmend dieet en schreef supplementen voor, namelijk curcumine, vitamine B12, EPA/DHA, ashwaganda, Bacopa monniera, vitamine D3 en K2, citicoline, co-enzym Q (ubiquinol), alfa-liponzuur, PQQ (pyrroloquinoline-quinon), NAC (N-acetylcysteïne), acetyl-L-carnitine, selenium, zink, resveratrol, ascorbaat, thiamine en pantotheenzuur. Melatonine werd voorgeschreven om haar te helpen slapen. Daarnaast begon ze met 30-60 minuten, 4-6 dagen per week lichaamsbeweging en een op haar toegesneden yogaprogramma.
Na drie maanden waren al haar symptomen verdwenen. Ze kon blijven werken, autorijden, telefoonnummers moeiteloos onthouden, en de informatie die ze las onthouden. Ze merkte dat haar geheugen beter was dan het in vele jaren was geweest. Tweeënhalf jaar later, nu ze 70 is, gaat het nog steeds goed met haar en ze werkt nog steeds full-time. (Aging (Albany NY), 2014; 6: 707–17)
Gezonde hersenen en cognitieve problemenMichael Edson geeft hieronder adviezen voor gezonde hersenen en hoe je met cognitieve problemen kunt omgaan. Mediterrane dieet Onderzoek wijst uit dat het mediterrane dieet de cognitieve functie verbetert, de ophoping van amyloïd-eiwit vermindert en dat het zorgt voor een lagere incidentie (aantal nieuwe gevallen) van dementie en de ziekte van Alzheimer.4 Calorische restrictie (eenvoudig gezegd: minder eten) is ook effectief. Het verlengt je levensduur en bevordert de neurogenese (aanmaak van nieuwe hersencellen) en de neuroplasticiteit.5 Het draagt bij aan minder ontstekingen en vermindert oxidatieve stress in de hersenen. Testen op zware metalen en die uit je lichaam te verwijderen. Van zware metalen is namelijk aangetoond dat ze symptomen nabootsen die met alzheimer en parkinson in verband zijn gebracht, wat leidt tot problemen zoals hersenmist, slapeloosheid en depressie. Lichaamsbeweging is ook enorm belangrijk, volgens Edson. Julie Brush is nog uitgesprokener over het belang van lichaamsbeweging voor een betere cognitieve functie. ‘Het is echt belangrijk dat mensen blijven bewegen’, zegt ze. ‘Beweging is niet alleen van vitaal belang voor de bloedsomloop, maar zorgt ook dat de neurotransmitters goed functioneren. Lichaamsbeweging maakt serotonine en dopamine vrij en al die gelukshormonen. Het verhoogt ook de brain-derived neurotrophic factor [BDNF], die helpt bij het herstel van de hersenen.’ |
Nootropica tegen hersenmistWe kennen allemaal het gevoel van ‘hersenmist’: je bent vergeetachtig, je hebt het gevoel dat je hoofd vol watten zit, je kunt je slecht concentreren, hebt moeite met denken en communiceren, en je voelt je daarbij moe en lusteloos. Michael Edson schrijft hersenmist en slechte cognitieve functies in het algemeen toe aan verschillende factoren, waaronder hormonale veranderingen, chronische vermoeidheid, ontsteking en oxidatieve stress, uitdroging, voedselallergieën, blootstelling aan giftige stoffen, coeliakie en natuurlijk slechte voeding en eetgewoonten. Komt dit je bekend voor? Dan zijn hier een aantal nootropica waar je misschien baat bij hebt. Edson beveelt ze specifiek aan bij hersenmist
Nog een paar tips: Zorg dat je minstens 5 dagen per week 20 minuten aerobe lichaamsbeweging krijgt. Verminder stress met bijvoorbeeld yoga en meditatie, en zorg voor voldoende slaap. |
