Collateral damage, ofwel nevenschade, is een van de loze kreten van deze tijd, die menselijke tragedies in oorlogstijd verhullen. Met een sigaar tussen zijn tanden geklemd, meldt de Amerikaanse generaal de verzamelde pers dat het een succesvolle missie was, alhoewel er een dode ‘te betreuren viel’: de militaire vertaling van de uitdrukking dat je geen omelet kunt maken zonder een ei te breken.
Geneeskunde heeft al jaren met collateral damage te maken. Artsen noemen het een neveneffect, of ongewenste bijwerking, als er om een verklaring gevraagd wordt wanneer bijvoorbeeld een medicijn tegen artritis migraine blijkt te veroorzaken. Elk medicijn heeft bijwerkingen. Een lijvig rapport, genaamd Physicians’ Desk Reference (PDR), herbergt maar liefst 2000 pagina’s met alle bekende – opgetekende – bijwerkingen bij huidig medicijngebruik.
Overigens zijn in het PDR alleen de bijwerkingen opgenomen die bekend zijn geworden binnen geregistreerd medicijnonderzoek en via rapportage door artsen, zodra ze bepaalde medicijnen begonnen voor te schrijven. Een Franse studie brengt echter aan het licht dat slechts één op de twintigduizend bijwerkingen wordt gemeld, omdat artsen geen zin of tijd hebben om alweer een formulier in te vullen. Wel zo prettig voor de uitgever van het PDR… En voor de artsen die het rapport in hun kasten kwijt moeten.
Heel lang is het patiënten onmogelijk gemaakt om toegang te hebben tot het PDR en zijn Engels equivalent. In tegenstelling tot de ‘militaire bijwerkingen’ zijn die binnen de geneeskunde geheim en onzichtbaar. We willen tenslotte geen vrouwen en kinderen bang maken. Of eigenlijk niemand. Het gewicht van dit document zou bovendien een belangrijke toename van nek- en armblessures bij de geïnteresseerden tot gevolg hebben, hetgeen weer een extra belasting zou vormen voor toch al overbelaste gezondheidszorg.
Ter illustratie het feit dat onderzoekers van het Brigham Women’s Hospital in Boston wat computermodellen loslieten op de vraag hoe zevenhonderd door de Food and Drugs Administration goedgekeurde medicijnen interacteerden met verschillende proteïnen.
Medicijnen zijn immers ontworpen om zich te hechten aan bepaalde doel-eiwitten. Het is echter bekend dat ze kunnen interfereren met andere biologische elementen en processen, waardoor bijwerkingen veroorzaakt worden. Maar niemand kent de reikwijdte van deze invloed, in het bijzonder wanneer deze neveneffecten en bijwerkingen niet direct zichtbaar zijn.
Zo werd bijvoorbeeld ontdekt dat Tegretol (carbamazepine), een medicijn dat gebruikt wordt om epilepsie en neuropathische pijn te bestrijden, ook atherosclerose kan veroorzaken. Hiermee wordt onbedoeld de kans op een hartaanval extra vergroot.1
Dit is een nieuwe bijwerking die tot nu toe nog niet werd vastgesteld, want wie had ooit gedacht dat een anti-epilepticum een hartaanval zou veroorzaken? Pas toen de onderzoekers de betrokken biologische processen onder de loep namen, werden de onbedoelde en onverwachte reacties zichtbaar.
En dat geldt voor zo’n beetje alle zevenhonderd geteste medicijnen. Bijna allemaal hebben ze een effect waar van niemand zich voorheen bewust was. Hoofdonderzoeker Joseph Loscalzo verwoordde het als volgt: ‘De overgrote meerderheid aan medicijnen richten zich niet specifiek op het ene, unieke doel waarvoor ze ontwikkeld zijn.’
Alle geteste medicijnen zijn goedgekeurd als veilig en effectief. Probleem is, dat ze in een laboratoriumsituatie getest zijn en niet op mensen. Niet zo gek, want ons lichaam is complex en wordt gekenmerkt door een veelheid aan samenhangende biologische onderdelen en processen.
Daarom kunnen we niet spreken over ‘veilige medicijnen’. Het is echter niet alleen maar kommer en kwel op het speelveld van de farmacie. Dr. Loscalzo stelt vast dat als medicijnen een volkomen onverwacht effect kunnen hebben, dit niet alleen negatief, maar ook positief kan uitpakken. Wie weet, blijken medicijnen tegen een koortslip kanker te genezen… (Dat zou toch wel een echt prettige bijkomstigheid zijn).
De farmaceutische industrie heeft nu de gereedschappen in handen om de ‘herbestemming’ van medicijnen te faciliteren, aldus dr. Loscalzo. Te gek toch: geen dure testen in een laboratoriumomgeving, maar gewoon kijken wat alle bestaande medicijnen als positieve bijwerkingen kunnen hebben voor de behandeling van verschillende en uiteenlopende ziekten.
Een beetje zoals de generaal die per ongeluk een schoolgebouw met leerlingen heeft opgeblazen, maar stelt dat er hier toch prachtige nieuwe herbestemmingskansen liggen.
Het leger zou nooit zo bot zijn; voor wat betreft de medische wetenschap weten we dat zo net nog niet.

Literatuur
1. Nat Commun, 2018; 9: 2691