– vermijd bepaalde geneesmiddelen, zoals statinen – houd contact met medemensen – doe regelmatig aan lichaamsbeweging en geheugenspelletjes – neem vitaminen en smart supplementen

GEHEUGENVERLIES IS HET SCHRIKBEELD VAN ONS ALLEMAAL WANNEER WE OUDER WORDEN. ONS GEHEUGEN MAAKT ONS IMMERS TOT WIE EN WAT WE ZIJN: TOEGANG TOT HET IMMENSE GEGEVENSBESTAND IN ONZE HERSENEN IS VAN ESSENTIEEL BELANG VOOR HET BEELD DAT WE VAN ONSZELF HEBBEN. Zonder geheugen zijn we niet in staat onze zelfstandigheid te bewaren. Zelfs bij de eenvoudigste dagelijkse handelingen hebben we ons geheugen nodig, anders zijn we weinig meer dan planten.
Maar is geheugenverlies inderdaad onontkoombaar? Of kunnen we het voorkomen en het proces ontlopen? In dit artikel komen we tot de conclusie dat geheugenverlies niet noodzakelijkerwijze iets is dat ouderen overkomt. Het kan op ieder moment van het leven optreden, ten gevolge van stress, ziekte, omgeving, geneesmiddelengebruik en artsen. Door de onderliggende oorzaken aan te pakken kunnen we geheugenverlies wel op een afstand houden.
 

Stress
De vraag hoe het geheugen werkt kan de wetenschap nog maar zeer gedeeltelijk beantwoorden. We weten dat het proces in drie fasen verloopt: inprenten, opslaan en reproduceren. Ook weten we dat er twee soorten geheugen zijn: het kortetermijn- en het langetermijngeheugen. Ons kortetermijngeheugen is verbazingwekkend beperkt: we kunnen slechts ongeveer zeven punten opslaan. De hersenen kunnen de opslagcapaciteit vergroten door de gegevens in brokjes te verdelen die dan vervolgens worden opgeslagen in zeven opslagplaatsen die iets te maken hebben met de informatiedelen, ongeveer zoals een computer werkt. Bij het langetermijngeheugen moet de informatie worden geconsolideerd alvorens ze kan worden opgeslagen. Hoe dit proces in zijn werk gaat is bij lange na nog niet bekend.
Wel bekend is dat er veel processen een rol spelen bij het geheugen en dat het daardoor zeer gevoelig is voor externe factoren. Een van die factoren die we allemaal kennen, is stress. We hebben allemaal wel eens meegemaakt dat we onder examenstress dingen ‘vergeten’ die we onder normale omstandigheden weten. Hoe irritant dit probleem ook is, het is van korte duur. Lijden we echter lange tijd aan stress, dan is dat beslist schadelijk. Langdurige stress blijkt in de meeste gevallen de oorzaak van permanent geheugenverlies. De wetenschap weet ook hoe dit proces biochemisch gezien verloopt. Het stresshormoon cortisol beschadigt de hippocampus, het gebied in de hersenen dat nauw betrokken is bij het proces van opslaan, vooral van het kortetermijngeheugen1. Hoe heviger de stress hoe erger de beschadiging.
Hersenscans van oorlogsveteranen en van slachtoffers van kindermisbruik brengen heel duidelijk de beschadiging van de hippocampus in beeld. Zo is bij hen heel veel atrofie (afname van weefsel) te zien2. Vergelijkbare afwijkingen treffen we aan in hersenen van mensen die aan langdurige zware depressies lijden en bij mensen die aan een posttraumatisch stresssyndroom lijden3. Ook is het mogelijk dat neurodegeneratie (aftakeling van zenuwcellen) door cortisol mensen vatbaarder maakt voor de ziekte van Alzheimer, waarbij geheugenverlies uiteindelijk tot complete invaliditeit leidt4.
 

Ziekten
Naast stress en depressies zijn er andere, gecompliceerdere ziektebeelden van de hersenen die in het geheugen ravage aanrichten, zoals schizofrenie, obsessief-compulsieve aandoeningen, chronisch-vermoeidheidssyndroom, de ziekte van Huntington, de ziekte van Parkinson, herpes van de hersenen, hersentumoren, CVA, epilepsie.
Ook ziekten die in eerste instantie niets met de hersenen van doen hebben, kunnen het geheugen aantasten. Zo heeft hartfalen effect op de hersenen, misschien als gevolg van de verslechterde bloedvoorziening van de hersenen5.
Maar de grootste boosdoener is diabetes. Er komt steeds meer bewijs dat diabetes het geheugen ernstig aantast, vooral het kortetermijn- of werkgeheugen6. Vooral de ouderen die aan diabetes lijden worden getroffen, maar ook mensen van middelbare leeftijd die problemen hebben met de glucoseregulatie zonder dat ze al echt diabetes hebben, krijgen problemen7. In feite blijkt diabetes alleen het geheugen aan te tasten, andere cognitieve vaardigheden hebben er bijna niet onder te lijden8. Volgens dr. Antonio Convit en zijn collega’s van het Center for Brain Health New York University School of Medicine is het ‘feit dat het gehalte glucose in het bloed dat naar de organen gaat van belang is voor de functie van de hersenen niet vreemd. Het glucosegehalte van het bloed voorziet immers voor 99 procent in de energie die nodig is om de hersenen te laten functioneren. Toch is het opvallend dat de schade veroorzaakt door hypoglykemie (laag gehalte glucose in het bloed) vrijwel geheel beperkt blijft tot de hippocampus.’ Dat is dus het gebied voor het kortetermijngeheugen9.
Naast glucose zijn ook lage niveaus van hormonen in het bloed schadelijk voor de hersenen, vooral op latere leeftijd. Bij ongeveer een kwart van de vrouwen produceert de schildklier na de menopauze minder thyroxine, wat een catastrofaal effect heeft op de mentale processen. Slechts een gering tekort in het gehalte thyroxine kan het geheugen al ongunstig beïnvloeden10. Ook is aangetoond dat daling van de hoeveelheid geslachtshormonen geheugenverlies kan bewerkstelligen, zowel bij de man als bij de vrouw11.
 

De omgevingsfactoren
Afgezien van de lucht die wij inademen, is er nog iets wat bij ons naar binnen dringt, de elektromagnetische velden (EMF’s). De moderne beschaving steunt op elektrische energie die ons allen met stralingsvelden omgeeft. Sommige mensen zijn daar zeer gevoelig voor, waardoor zij aan allerlei neurologische problemen gaan lijden, waaronder geheugenverlies (zie Medisch Dossier, juni 2005). Nog meer mensen hebben last van de mobiele telefoons, vooral van de zendmasten die, zoals uit experimenten is gebleken, schadelijke effecten hebben op cognitieve functies en op het geheugen (zie Medisch Dossier, oktober 2004). Of mobiele telefoons zelf geheugenproblemen geven, is twijfelachtig. Sommige onderzoeken zeggen van wel, anderen van niet12, 13.
Een duidelijker beeld levert de gevoeligheid voor voedsel en chemicaliën. De bekendste vorm van gevoeligheid voor chemische stoffen is het sick building- syndroom. Daarbij wordt het immuunsysteem overbelast door uitwaseming van tapijt, fotokopieerapparaten en bouwmaterialen. Dr. William Rae van het Environmental Health Center van Dallas merkt op: ‘Disfunctioneren van de hersenen is een veelvoorkomend probleem bij gevoeligheid voor chemische stoffen. Vaak zien we dan verlies van het kortetermijngeheugen, labiliteit, verwardheid en duizeligheid.’ Ook voedseladditieven, zoals monosodiumglutamaat (MSG) en aspartaam (zoetstoffen), kunnen problemen op cognitief gebied geven14.
Nog een voorbeeld van stoffen die tot ernstige geheugenproblemen kunnen leiden, zijn pesticiden. Iemand moet echter hoge doses van deze stoffen binnenkrijgen, voor er onomkeerbare schade ontstaat. Dat is bijvoorbeeld het geval bij boeren die zijn blootgesteld aan ontsmettingsvloeistof voor schapen. Ook zwangere vrouwen doen er goed aan zeer voorzichtig te zijn. Het ongeboren kind is uiterst gevoelig voor pesticiden, waardoor het op latere leeftijd moeite kan krijgen met het kortetermijngeheugen15.
 

Drugs
Jarenlang hebben de media erop gehamerd dat illegale drugs de hersenen kunnen ‘verbranden’, zonder dat daar veel wetenschappelijk bewijs voor te vinden was. Recent zijn er echter onrustbarende gegevens over veelgebruikte drugs naar voren gekomen. Zo blijken regelmatige gebruikers van cannabis cognitieve ‘defecten’ te vertonen, evenals geheugenverlies. Wanneer het gebruik beperkt blijft tot minder dan één jointje per dag treden er echter geen geheugenstoornissen op16.
Langdurig gebruik van ecstasy (MDMA: methylenedioxymethamphetamine) kan eveneens tot geheugenproblemen leiden, terwijl ‘andere cognitieve functies niet aangetast worden’, aldus dr. Phil McGuire van het London Institute of Psychiatry17. Wat echter meer zorgen baart is dat de schade aan het geheugen blijvend is , ook al stoppen de gebruikers met de drug18.
Ook alcohol heeft een verwoestend effect op het geheugen. Of het nu uit eigen ervaring is of door ervaringen in onze omgeving, allemaal kennen we de black-outs die optreden na overmatig alcoholgebruik. Meestal wordt er lacherig over gedaan, maar recent onderzoek wijst uit dat er vooral bij adolescenten gevaren aan zijn verbonden. Zo constateren artsen van de afdeling Psychiatrie van Duke University dat alcohol bij adolescenten een andere uitwerking heeft dan bij volwassenen. ‘In de groeifase van de adolescentie is het functioneren van de hippocampus uiterst gevoelig voor de neurotoxische werking van alcohol.’19
Dat adolescenten en volwassenen verschillend op alcohol reageren, wordt onderstreept door een Nederlands onderzoek waaruit bleek dat een ‘gematigd tot gemiddeld alcoholgebruik’ (een tot vier consumpties per dag) bij volwassenen het risico op ernstig geheugenverlies verkleint20.
 

Moderne geneeskunde
De problemen door drugs vallen in het niet bij de problemen door geneesmiddelen voorgeschreven door artsen, en zelfs ook door vrij verkrijgbare geneesmiddelen. Neem nou cholesterolsyntheseremmers (statines), een van de meest gebruikte middelen ter wereld, vooral nu ze in sommige landen vrij verkrijgbaar zijn. Ze zijn zo populair geworden doordat overheden zijn gaan geloven dat ze onschadelijk zijn. De laatste tijd echter beginnen sommige statinegebruikers over geheugenproblemen te klagen. Een opvallend voorbeeld was dat van astronaut Duane Graveline, zelf arts. Zijn nachtmerrie begon enkele dagen nadat hij 10 mg per dag van het middel Lipitor was begonnen te gebruiken. ‘Mijn vrouw zag me doelloos door de tuin lopen na mijn gebruikelijke wandeling,’ vertelde hij. ‘Ik wist niet wie zij was en wilde het huis niet binnengaan.’ Hij stopte onmiddellijk met het middel, maar werd door zijn eigen artsen overgehaald om weer te beginnen, aangezien statines toch
veilig waren. Met tegenzin pakte hij het middel weer op en ditmaal gebruikte hij slechts 5 mg per dag. ‘Zes weken later daalde ik weer af in het zwarte gat der amnesie,’ rapporteert hij. ‘Ik wist niets meer van mijn geneeskundeopleiding, mijn carrière als vluchtarts bij de US Air Force, mijn huwelijk en mijn vier kinderen en zelfs niets meer van mijn selectie als wetenschappelijk astronaut.’
Hoewel het een minderheid betreft, merken steeds meer mensen dat hun geheugen door statines wordt aangetast. Dat is een ernstige bijwerking die tot op heden nog niet te verklaren is21.
Vaker voorkomend en beter te verklaren zijn de bijwerkingen van kalmerende middelen, waarvan al lang bekend is dat ze het denkproces vertroebelen en het geheugen doen afnemen22. Ook antidepressiva kunnen die effecten hebben23. Eigenlijk is geheugenverlies een van de meest voorkomende bijwerkingen van een groot aantal geneesmiddelen (zie kader p.xx).
Ook een aantal medische ingrepen kan het geheugen aantasten. De meest gevierde is de elektroconvulsieve therapie (elektroshock) bij depressie. Verlies van het kortetermijngeheugen komt vaak voor na elektroshock, en kan even beperkend werken als de depressie die het zou moeten behandelen24. Een hart bypass-operatie heeft vaak grote consequenties voor de hersenen. Meer dan de helft van de patiënten, ongelooflijk maar waar, krijgt last van ‘cognitieve achteruitgang’ als direct gevolg van de operatie. Deze betreft voornamelijk het kortetermijngeheugen, maar hij kan tot wel vijf jaar aanhouden25. Er wordt aangenomen dat er door de bypass-operatie kleine bloedpropjes in de hersenen ontstaan26. Ook bestraling van de hersenen heeft gevolgen voor het geheugen27.
Minder makkelijk te verklaren is het geheugenverlies dat ontstaat door een standaard diagnostische procedure als MRI (magnetic resonance imaging), zoals vastgesteld bij een significant aantal patiënten in maar liefst vier onafhankelijke onderzoeken28.
Wat ook de oorzaak mag zijn, geheugenverlies mag zeker niet ontbreken in de top-tien van de meest schrikaanjagende gebeurtenissen in het leven. In de woorden van astronaut Gravelin: ‘Dit is niet een klacht die je kunt onderschoffelen onder de bijwerkingen van het kaliber obstipatie en slapeloosheid. Ons geheugen is de essentie van wie en wat we zijn. Iemand die zijn geheugen kwijt is, kan heel gevaarlijk zijn: voor zijn eigen leven en voor de levens van anderen.’
Tony Edwards

1NeuroEndocrinol Lett, 2002; 23: 199-208
2Biol Psychiatry, 1999; 45: 797-805
3Arch Gen Psychiatry, 2000; 57: 925-93
4Dev Psychopathol, 2001; 13: 491-513
5J Cardiovasc Nurs, 2003; 16: 219-242
6NeuroReport, 1997; 8: 1527-1530
7PNAS 2003;100: 2019-2022
8Diabetes Metab Res Rev, 2000; 16:308-315
9PNAS, 2003; 100: 2019-2022
10Gynecol Endocrinol, 2003; 17: 79-85
11J Mol Neurosci, 2003; 20: 385-393
12Bioelectromagnetics, 2004; 25:33-40
13 Bioelectromagnetics, 2005; 26: 102-108
14Blaylock RL, Excitotoxins: The Taste That Kills. Santa Fe: Health Press, 1997
15Nutr Health, 1992; 8: 33-43
16Psychopharmacology [Berl], 1993; 110: 219-228
17Toxicol Lett, 2000; 112-113: 153-156
18Pharmacol Biochem Behav, 2002; 71: 837-844
19Ann NY Acad Sci, 2004; 1021: 206-220
20Lancet, 2002; 359: 281-286
21Pharmacotherapy, 2003; 23: 871-880
22Vertex, 2001; 12: 272-275
23Ann Clin Psychiatry, 2004; 16: 15-25
24Depress Anxiety, 2000; 12: 130-134
25N Engl J Med, 2001; 344: 395-402
26Stroke, 2000; 31: 707-713
27Curr Opin Neurol, 2003; 16: 129-134
27J Magn Res Imag, 1992; 2: 721-728

kader 1
Is geheugenverlies onontkoombaar?
– train uw geheugen – pas op voor hoofdletsel bij sportbeoefening
Nee, geheugenverlies is niet onontkoombaar bij het ouder worden maar we zouden zeer gelukkig zijn als we het zouden kunnen vermijden. Reeds op jong volwassen leeftijd neemt het geheugen af zonder dat we het merken1. Op de leeftijd van 65 jaar is bij 40 procent van de mensen het geheugen meetbaar beschadigd. Vaak kan men dan minder goed namen en woorden reproduceren; het langetermijngeheugen (voor gebeurtenissen bijvoorbeeld) blijft intact. Voor de meeste mensen levert dit geen problemen op, maar ongeveer 10 procent heeft daarnaast een zogenoemde milde cognitieve stoornis (MCI), die in sommige gevallen het dagelijks functioneren kan hinderen. Mensen met deze stoornis vergeten afspraken of vertellen steeds opnieuw hetzelfde verhaal.
De ergste vormen van geheugenverlies zien we bij dementie en bij de ziekte van Alzheimer, twee verschillende typen van hersenbeschadiging die we op hersenscans kunnen onderscheiden.
Het lijkt erop dat intellectuelen minder risico lopen Alzheimer of dementie te ontwikkelen2, maar er zijn uitzonderingen, zoals de schrijfster Iris Murdoch. In het algemeen blijken mensen die in hun jeugd een hoge opleiding hebben genoten, in hun latere leven mentaal beter te functioneren. Zo werd bij obducties vastgesteld dat mensen met een academische graad minder risico liepen Alzheimer en dementie te krijgen3.
Een belangrijke risicofactor voor het ontwikkelen van de ziekte van Alzheimer is hersenbeschadiging eerder in het leven4. Voetballers blijken meer risico te lopen dan zwemmers en atleten. Bij de voetballers had 30 procent een beschadigd geheugen, bij de zwemmers en atleten bedroeg dat percentage maar 105.
Er zijn eenvoudige vraag-en-antwoordtest ontwikkeld om te beoordelen hoeveel geheugenverlies er is opgetreden, zoals de MMSE: mini-mental state examinatio. Deze test bevat dertig punten om het korte geheugen te testen. Ze is het geschiktst voor laagopgeleide personen. Een test die geschikter is voor academici op leeftijd is de delayed recall-test: de proefpersonen moeten een lijst van twintig woorden twintig minuten onthouden.

1Alzheim Dis Assoc Disord, 2003;17: 162-167
2Proc Natl Acad Sci USA, 2001; 98: 3440-3445
3Brain, 1999; 122: 2309-2319
4Alzheim Dis Assoc Disord, 1998; 12 [suppl 3]; 510-515
5JAMA, 1999; 282: 971-973
 

kader 2
Wat veroorzaakt geheugenverlies?
– tranquillizers – bètablokkers – steroïden zoals prednisolon – anti-epileptica zoals Zonegran – middelen tegen Parkinson zoals levodopa – antidepressiva zoals Prozac – tandvullingen met amalgaam – pesticiden – fluoride – geneesmiddeleninteracties – stress

kader 3
Stel geheugenverlies door de oude dag uit
gebruik visualiseringstechnieken – houd sociale contacten in ere
• Zonder u niet af. Bij een onderzoek van de Mac Arthur Foundation bleek dat mensen die in nauw contact blijven met anderen en betrokken zijn bij de levens van anderen, ‘succesvoller ouder worden’1.
• Volg aerobics lessen. Bij een vijf jaar durend onderzoek met mannen en vrouwen ouder dan 65 jaar ontdekten de onderzoekers dat wie het meest sportte, het minst vaak Alzheimer of dementie kreeg, of mentaal achteruitging. Elke vorm van lichaamsbeweging hielp, maar driemaal per week zeer inspannend sporten gaf een risicoverlaging van 40 procent voor de ziekte van Alzheimer, met name bij vrouwen2.
• Leer geheugenverbeterende technieken aan. Een goed geheugen is niet gebaseerd op intelligentie, maar op de manier waarop iemand zijn hersenen gebruikt. Bij een vergelijking van de finalisten van de wereldgeheugenkampioenschappen met mensen met een normaal geheugen bleken vrijwel alle geheugen-supersterren een systeem te gebruiken met visualisatietechnieken: ze maakten connecties tussen de te onthouden zaken en een makkelijk te onthouden visuele aanwijzing. De bevindingen werden bevestigd door een meetbare verandering in de hippocampus bij de supersterren3.

1Kahn RL, Rowe JW, Successful Aging, New York: Pantheon, 1998
2Arch Neurol, 2001; 58: 498-504
3Nature Neurosci, 2002; 6: 90-95
 

kader 4
Voorkom geheugenverlies en verbeter het geheugen
neem de juiste supplementen – kijk uit naar leveranciers van acetylcholine – probeer kruiden als ginseng
Aanbevolen voedingstoffen
• Een goed all-in preparaat met vitaminen en mineralen verbetert de cognitie in het algemeen, vooral bij ouderen1.
• Dagelijks 2000 IE vitamine E kan ‘cognitieve achteruitgang vertragen’2.
• Vitamine B6 is speciaal geschikt voor ouderen3.
• Vitamine C ‘beschermt de gezondheid van het brein’4,5.
• IJzer: reeds bij een klein tekort kan geheugenverlies ontstaan.
• Essentiële vetzuren: omega-3 verbetert het geheugen en houdt dementie op een afstand6; een hoog gehalte aan omega-6 beschermt tegen Alzheimer7. Een combinatie van omega 3 en 6 voor kinderen verbeterde hun geheugen met minimaal 10 procent8.
Smart drugs
Precursors van acetylcholine
• Lecithine verbetert ‘lichte cognitieve stoornissen’9.
• Choline: slechts 3,75 gram verbetert binnen 90 minuten al het geheugen10.
• CDP-choline (citicoline of citidine-5-difosfocholine) is ‘veelbelovend’ voor de verbetering van het geheugen bij ouderen11.
• Choline-alfosceraat kan helpen bij lichte tot matige Alzheimer12.
• DMAE (dimethylamino-ethanol) verbetert de algehele mentale prestaties, met name het geheugen13. Neem minimaal 100 mg per dag gedurende drie weken.
• Fosfatidylserine (PS) ‘verbetert verschillende cognitieve parameters’. Neem driemaal daags 100 mg gedurende minimaal twaalf weken14.
Aminozuren
• Pyroglutamaat (piracetam) ‘vermindert geheugenverlies door ouderdom’. Neem dagelijks 400-1000 mg15.
• Acetyl-L-carnitine (ALC) verbetert het geheugen16, maar is duur.
Kruiden
• Ginkgo biloba verbetert het geheugen, de concentratie en de stemming17. Met 120 mg per dag werd het geheugen van mensen van 60-80 jaar weer even goed als dat van jonge mensen18.
• Ginseng: door een eenvoudige dosis van 400 mg kan ‘de snelheid waarmee geheugenopdrachtjes worden uitgevoerd, verbeteren’19.
• Vinpocetine (gewonnen uit maagdenpalm): door slechts 40 mg verbetert in een uur tijd het geheugen20.
• Brahmi (gotu kola, Centella Asiatica) is een bewezen ayurvedische kruid dat het geheugen verbetert21.
• Cordyceps is een Chinese paddestoel die bij dierproeven het geheugen blijkt te verbeteren22.
Veranderingen van leefstijl
• Wees lichamelijk actief: inspanning verbetert het geheugen, maar zorg dat u niet uitdroogt23.
• Houd uw BMI (Body Mass Index) onder de 25. Daarboven is het risico van dementie groter24.
• Drink veel water: zelfs door lichte uitdroging gaat het geheugen minder goed werken25.
• Wees mentaal actief: use it or loose it26.
• Eetgewoonten: kies voor mediterrane eetgewoonten met veel olijfolie en gematigde hoeveelheden rode wijn27. Houd u aan een dieet met lage glykemische index om diabetes te voorkomen (zie tekst artikel): gebruik geen voeding met verzadigde of trans-onverzadigde vetten, omdat die het risico van Alzheimer verhogen28.
• Vermijd ongezonde stress, maar positieve stress is juist goed29.

1Nutrition, 2001; 17: 709-712
2JAMA, 1997; 278: 1363-1371
3Psychopharmacology [Berl], 1992; 109: 489-496
4Alzheim Dis Assoc Disord, 1998; 12: 121-126 [ISI]
5J Neural Transm, 2003; 110: 95-110
6Evid Rep Technol Assess [Summ], 2005; 114: 1-3
7Arch Neurol, 2003; 60: 194-200
8niet gepubliceerd onderzoek door dr Madeleine Portwood, senior educational psychologist, mei 2005
9W Fortschr Med, 2004; 146: 99-106
10Clin Neuropharmacol, 1993; 16: 540-549
11Altern Med Rev, 2004; 9: 17-31
12Clin Ther, 2003; 25: 178-193
13Eur J Med Res, 1996; 1: 283-290
14Psychopharmacol Bull, 1992; 28: 61-66
15Fundam Clin Pharmacol, 1990; 4: 169-173
16Drugs Exp Clin Res, 1994; 20: 169-176
17Lancet, 1992; 340: 1136-1139
18JAMA, 1997; 278: 1327-1332
19Physiol Behav, 2002; 75: 739-751
20Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry, 2002; 26: 233-239
21Psychopharmacololgy [Berl], 2001; 156: 481-484
22Zhongguo Zhong Yao Za Zhi, 2004; 29: 773-776
23Acta Psychol [Amst], 2003; 112: 297-324
24BMJ, 2005; 29 april: e-pub vooraf aan druk
25Eur J Clin Nutr, 2003; 57 [Suppl 2]: S24-29
26Proc Natl Acad Sci USA, 2001; 98: 3440-3445
27Rec Prog Med, 2000; 91: 127-134
28Arch Neurol, 2003; 60: 194-200
29Neuro Endocrinol Lett, 2002; 23: 199-208