Een Israëlische ingenieur en natuurkundige die een methode bedacht om zijn eigen knie te genezen, ontwikkelde vervolgens een revolutionaire behandeling gebaseerd op zo min mogelijk doen. Cate Montana zocht uit hoe dat kan.
Dr Moshé Feldenkrais, een Israëlische werktuigbouwkundig en elektrotechnisch ingenieur met een doctoraat in de natuurkunde, was iemand die veel sportte. Maar toen hij achter in de 40 was veranderde zijn leven ingrijpend door een chronische knieblessure die hij jaren daarvoor tijdens een voetbalwedstrijd had opgelopen.
Feldenkrais weigerde een operatie aan zijn knie, en besloot in plaats daarvan zijn enorme kennis van natuurkunde, motoriek, neurologie, leertheorie en psychologie te gebruiken. Hij zou een manier bedenken om zijn knieprobleem op natuurlijke wijze te verhelpen.
Na enkele jaren zelfonderzoek en zelfgestuurde therapie genas zijn knie volledig. Daarbij ontwikkelde hij nieuwe inzichten in het functioneren en volwassen worden van het menselijk lichaam, wat resulteerde in de helende techniek van somatische educatie die hij de Feldenkraismethode noemde. Nadat hij op zijn vijftigste naar Tel Aviv verhuisde, verliet hij de bètawetenschappen. Hij werd fulltime therapeut en leerde zijn methode aan anderen.
In een tijd waarin Jane Fonda’s beroemde no pain, no gain-filosofie de manier werd waarop de moderne wereld naar oefeningen, fysiotherapie en lichaamswerk in het algemeen keek, was de Feldenkraismethode een vreemde eend in de bijt. ‘Feldenkrais is eenvoudig om te ervaren, maar moeilijk om uit te leggen,’ zegt Stacy Barrows, een fysiotherapeut in Los Angeles. ‘Wat we proberen te doen, is de blinde vlekken verkennen die we hebben rond blessures en steeds terugkerende patronen… En te leren welke dingen we kunnen doen die werken.’
Na een blessure, zegt Barrows, ‘moeten we een nieuwe, aangepaste manier van zijn aanleren. De oude manier waarop we dingen deden kan niet zomaar worden hersteld, dus we kunnen het herstel niet van bovenaf afdwingen.’
Feldenkraistherapie is langzaam, voorzichtig, nauwkeurig en draait volledig om het ontwikkelen van een groter persoonlijk bewustzijn bij de cliënt. Cliënten wordt geleerd te letten op verschillen in spierspanning, op gebieden in het lichaam die in contact staan met andere oppervlakten of juist niet, en op de postitie van verschillende lichaamsdelen ten opzichte van elkaar.
Instructeurs erkennen het vermogen van de cursist om subtiele feedback te verwerken en te gebruiken om zijn houding en bewegingen te veranderen. Kracht en inspanning worden koste wat kost vermeden, en doelbewuste spieropbouw geschuwd.
De Feldenkraismethode heeft twee onderdelen: groepslessen van ongeveer een uur, genaamd Bewustworden door Bewegen, en individuele lessen, de zogeheten Functionele Integratie. Tijdens de groepslessen leidt de instructeur mensen verbaal door eenvoudige bewegingen, die zowel zittend als staand worden uitgevoerd. Anders dan de meeste vormen van oefen- en lichaamstherapie zijn er geen ‘goede’ manieren om de bewegingen te doen. De methode gaat ervan uit dat elk mens een uniek lichaam heeft, unieke aandoeningen, beperkingen en mogelijkheden, en elk mens wordt getraind om in zijn eigen tempo en op zijn eigen manier te bewegen.
Het gaat erom niet door te duwen of te proberen een bepaald doel te halen. Deelnemers leren naar hun eigen lichaam te luisteren, een steeds dieper bewustzijn te ontwikkelen van hoe ze zitten, staan en bewegen, en elke overmatige inspanning uit te bannen. Dit proces leidt ertoe dat ze bewust leren wat werkt en wat niet, en dat ze alternatieven ontdekken die comfortabeler en effectiever zijn dan hun oude manier van bewegen en de houdingen die tot hun pijn en beperking geleid hebben.
Rustig aan
Individuele Feldenkraislessen – Functionele Integratie – duren een halfuur tot een uur en worden meestal gegeven terwijl de cliënt op een lage massagetafel ligt. De therapeut leidt het lichaam – armen, enkels, polsen, benen, heupen, romp, nek en hoofd, enzovoorts – door allerlei precieze, comfortabele bewegingen, terwijl hij de cliënt voortdurend instrueert zich bewust te worden van plekken in zijn lichaam waar nog een bepaalde spierspanning en weerstand aanwezig is. Tijdens Feldenkraislessen houden mensen hun kleding aan.
Feldenkrais zelf legde het verband tussen waarneming en beweging, want hij realiseerde zich dat het lichaam door beweging in wisselwerking staat met de buitenwereld. Veel Feldenkraislessen zijn ontworpen om de vaardigheden van de cliënt te ontwikkelen zodat hij de zintuigen van het hoofd (ogen, oren, neus) in allerlei houdingen kan afstemmen op verschillende bewegingen. Het doel daarvan is gevoeliger te worden voor de informatie van de zintuigen, en zo beter in staat te zijn bewust te onderscheiden hoe het lichaam in ruimte en tijd functioneert.
Nieuw onderzoek naar hersenfuncties laat zien dat de hersenen en onze zenuwbanen en -verbindingen heel makkelijk in staat zijn tot reorganisatie, vooral na letsel. Hoewel we allemaal gewoonten in denken en bewegen ontwikkelen, zorgen veel van deze patronen uiteindelijk voor pijn.
Wat Feldenkrais ontdekte, is dat die pijnlijke patronen niet voorgoed vastliggen. Lang voordat het woord ‘neuroplasticiteit’ was uitgevonden, ontdekte Feldenkrais al dat scherpe observatie gevolgd door constante, subtiele, toenemende veranderingen, onze hersenen – en dus ook ons lichaam – letterlijk van nieuwe bedrading voorziet, waardoor ze optimaal kunnen functioneren.
Ademtechniek
De ademhaling is ook een belangrijk onderdeel van de Feldenkraismethode, zowel in groeps- als individuele lessen. In beide soorten lessen trainen docenten de deelnemers om op hun ademhaling te letten, op de ritmische patronen waarin die vervalt (of niet), op de diepte van hun ademhaling en waar die zich bevindt – borst of buik – en hoe hun middenrif voelt terwijl ze ademen en of het wel volledig meedoet.
Doreen Quinnell, een Feldenkraistherapeut in Londen die gespecialiseerd is in kinderen met een beperking, maar ook met topsporters, -musici en andere volwassenen werkt, zegt dat de manier waarop iemand ademhaalt invloed heeft op zijn houding en bewegingen. Dat werkt in twee richtingen.
Problemen van het bewegingsapparaat, beperkingen en verklevingen (fibreuze banden die weefsels met elkaar verbinden), en onze gebruikelijke lichaamshouding belemmeren ook onze ademhaling. Een kind met hersenverlamming kan bijvoorbeeld erg gespannen zijn in zijn borst, middenrif en ribbenkast. Dat beïnvloedt veel mechanische functies, waaronder de ademhaling.
‘Ik begin met iets wat ze kunnen, zoals hun hand op zo’n manier op tafel leggen dat de hand zich terug kan trekken, waardoor het sleutelbeen beweegt, en dan de ribbenkast en het middenrif. Dan krijgt hun ademhaling ruimte,’ zegt Quinnell. ‘Vervolgens krijgen hun hersenen en lichaamscellen meer zuurstof. Hun romp wordt beweeglijker, daardoor komt er ook meer ruimte in hun heupen en schoudergordel. Hun hoofd komt in een andere houding te staan, en daardoor krijgen hun ogen andere informatie binnen. Ze beginnen te ervaren hoe het is om te bewegen… maar dan bewegingen waarover zij de controle hebben. Het is heel effectief.’
Uit studies blijkt dat de Feldenkraismethode de houding, lenigheid en spiercoördinatie van mensen verbetert. Het vermindert chronische pijn en spanning, zoals rugpijn,1 verbetert het evenwicht en de coördinatie bij mensen met multiple sclerose2 en vermindert de angstreactie van het lichaam op een waargenomen dreiging of gevaar.3
De methode verbetert ook de mobiliteit van mensen met artrose,4 verbetert het evenwicht en de coördinatie bij ouderen5 en zelfs hun cognitieve functies.6 Feldenkrais blijkt ook een therapeutische werking te hebben bij mensen met eetstoornissen: de angst wordt minder en het helpt hen zich positiever te voelen over hun lichaam en bevordert een beter zelfbeeld.7
Mensen die een beroerte hebben gehad, merken ook dat ze baat hebben bij de methode.8 Zo behandelde Quinnell een 68-jarige jazz-saxofonist, die na een ernstige beroerte in het ziekenhuis terechtkwam en alleen nog heel onduidelijk kon praten. Hij had aangezichtsverlamming en kon zijn armen niet meer optillen. Hij kon niet staan of lopen zonder zijn evenwicht te verliezen, en hij kon onmogelijk een instrument vasthouden, laat staan bespelen. ‘Nadat hij uit het ziekenhuis ontslagen was heb ik twee weken lang met hem gewerkt,’ vertelt ze. ‘En na die twee weken ging hij enorm vooruit. Inmiddels speelt hij weer op internationale podia en is zijn stem terug. Het enige wat niet volledig is hersteld, is de pink van zijn linkerhand. Maar hij is toch in staat te spelen. Het hele proces heeft ongeveer drie maanden geduurd.’
Voor enthousiaste sporters (ook ouderen) die met blessures kampen, kan Feldenkraistherapie wonderlijke dingen bereiken. Fysiotherapeut Barrows herinnert zich een 52-jarige karateleerling die bij haar kwam met een volledig afgescheurde achterste kruisband (AKB). Zijn arts wilde hem opereren, maar hij ging naar Barrows, die hem hielp andere spieren en banden rond de AKB te versterken. Drie maanden later stond hij weer op de karatemat.
Het interessante van dit geval, zegt Barrows, was het vervolg. Een paar jaar later ging diezelfde man naar de dokter met een blessure aan zijn andere knie. Toen zijn arts een test (namelijk de achterste schuifladetest) deed om de toestand van de AKB van de andere knie – die jaren daarvoor geblesseerd was en die Barrows had helpen herstellen – te beoordelen, bleek die knie in optimale staat… ondanks het feit dat er niet langer een functionerende AKB in de knie aanwezig was.
‘Ik was erbij toen de arts de schuifladetest deed en in het dossier keek waarin stond dat de kruisband weg was,’ vertelt ze. ‘Het was ongelooflijk.’
Quinnell en Feldenkraistherapeut Rob Cohen uit New York zijn het erover eens hoe het komt dat de Feldenkraismethode zo effectief is: de methode heeft precies de tegenovergestelde benadering als die van de traditionele westerse geneeskunde, die voor iedereen dezelfde medicijnen of operatie gebruikt en zich richt op symptoombestrijding.
‘Elk mens is anders,’ zegt Cohen. ‘Je moet je bewust zijn van wat er met een individu gebeurt, van wat zijn hersenen vasthouden. Misschien houden de hersenen bijvoorbeeld een heel stijve schouder vast, een stijve heup of een verkrampte maag. Je moet de persoon nauwkeurig observeren om te kunnen zien hoe zijn hersenen de pijn creëren die hij voelt, en daarmee beginnen.’
In de lessen Functionele Integratie neemt Cohen een probleemplek waar, en beweegt en ondersteunt dan heel voorzichtig het lichaamsdeel dat ‘vasthoudt’, beweegt het in de richtingen en op manieren die hij geschikt acht, waardoor hij de hersenen uiteindelijk verleidt om los te laten en alle spanning te laten varen. ‘Als ik het werk overneem dat de hersenen doen, willen ze meestal wel loslaten,’ zegt hij. ‘Als ze eenmaal hebben losgelaten, maak ik kleine, voorzichtige bewegingen, zodat het bewegingsbereik toeneemt, en de hersenen en het lichaam nieuwe patronen en nieuwe manieren functioneel gaan integreren… en zo de wijze waarop de dingen horen samen te werken overnemen.’
Cohen werkt met kinderen met ontwikkelingsproblemen en met vrouwen die een pijnloze zwangerschap en bevalling willen. Hij is ook gespecialiseerd in het werken met baby’s met torticollis (een afwijking waarbij de baby wordt geboren met een scheefstand van het hoofd en de nek en/of een misvormd gezicht of kaak). Cohen herinnert zich een moeder die haar dochtertje van ongeveer zes maanden bij hem bracht. Ze had nog geen therapie gehad en was heel groot voor haar leeftijd. Ze had nooit veel bewogen en keek alsof ze helemaal afwezig was.
‘Haar hoofd stond helemaal scheef en haar handen lagen dicht tegen haar lichaam,’ zegt Cohen. ‘Aan het eind van de sessie graaide het meisje naar speelgoed, strekte haar armen uit, en haar hoofd stond precies recht. Dat gebeurt gewoonlijk niet zo snel, zeker niet op die leeftijd. Maar het was alsof het kind gewoon wachtte tot iemand haar hersenen en lichaam wakker schudde.’
Carol Passaro, fysiotherapeut bij Hamaspik, een non-profitorganisatie in New York op het gebied van gezondheid en welzijn, heeft ook gezien hoe Feldenkrais bij zwangere vrouwen helpt: ‘Ik heb moeders gezien die tijdens hun zwangerschap een paar Feldenkraissessies kregen en daardoor een veel makkelijkere zwangerschap en bevalling hadden, en ook gezondere baby’s,’ zegt ze.
Moshé Feldenkrais
Moshé Feldenkrais was een Israëlische werktuigbouwkundig en elektrotechnisch ingenieur met een doctoraat in de natuurkunde. Toen hij zijn eigen knie probeerde te genezen, ontwikkelde hij nieuwe inzichten in het functioneren en volwassen worden van het menselijk lichaam, wat resulteerde in de helende techniek van somatische educatie die hij de Feldenkraismethode noemde.
Casus 1: Niet zo’n zere nek
Nina C. (65) uit New York leed al meer dan twintig jaar aan chronische nekpijn. Ze had meerdere keren per dag een scherpe, stekende pijn in haar nek.
Er werden allerlei röntgenfoto’s en MRI-scans gemaakt, en ze probeerde zo ongeveer alles wat je maar bedenken kunt om haar pijn te verlichten, behalve een operatie: ontstekingsremmers, spierontspanners, pijnstillers op recept, cervicale zenuwblokkades en facetdenervatie (kapotmaken van de zenuwen), acupunctuur, chiropraxie, Botox-injecties en massage.
Toen ze voor het eerst bij Rob Cohen kwam, was ze ten einde raad. Ze was ervan overtuigd dat niemand haar kon helpen.
Hij zag dat ze heel bang was voor de geringste beweging van haar nek, en dat ze als gevolg daarvan overal stijf was. Hij moest haar eerst zover zien te krijgen dat ze hem voldoende vertrouwde, zodat hij haar nek mocht bewegen.
‘Na verloop van tijd leerde Rob me mijn eigen spieren te ontspannen, door me bewust te zijn van mijn lichaamshouding,’ vertelt ze. ‘Dat lukte niet in één keer, maar was een proces.’
Inmiddels heeft Nina helemaal geen last meer van de hevige pijn die haar meer dan twintig jaar heeft gekweld. En als haar spieren weer gespannen aanvoelen, weet ze wat ze ertegen kan doen. ‘Ik kan ook naar Rob voor een onderhoudsbeurt, om mij – en mijn hersenen – te helpen herinneren wat ik moet doen!’
Ze is ook van plan naar hem toe te gaan na de geplande operatie aan haar voet, om te zorgen dat ze op een manier gaat bewegen en staan die haar genezing en functioneren ten goede komt.
Casus 2: Geen contact
Alice N. uit New York had vreemde symptomen: aangezichtspijn en van tijd tot tijd het gevoel dat ze haar evenwicht verloor en niet stevig stond, met name als ze haar hoofd bewoog.
Na een periode van hevige duizeligheid ging ze naar de huisarts. Deze dacht dat het misschien aan haar nekwervels lag en verwees haar door naar een chiropractor en fysiotherapeut.
Na twee maanden was er nog niets veranderd en werd ze doorverwezen naar een kno-arts. Hij kon niets vinden en stelde een hersenscan voor.
‘Toen besloot ik dat het tijd was om het over een andere boeg te gooien,’ zegt Alice.
Toen ze naar Rob Cohen ging, was ze verbaasd dat hij haar tijdens de eerste twee sessies niet aanraakte. ‘Het enige wat hij deed, was tegen me praten en me observeren. Hij zag dat mijn stem, borst en schouders gespannen waren van de stress.
Hij zei: “Het is niet iets lichamelijks. Het komt gewoon doordat je helemaal niet geaard bent. Daar moet je in jezelf aan werken.”’
Het bleek dat ze zo gestrest was dat ze letterlijk geen contact maakte met haar lichaam. Cohen trainde haar
uit haar hoofd te gaan, leerde haar hoe ze goed kon aarden in haar zonnevlechtgebied. En dat hielp. Haar symptomen namen af.
‘Naast die twee sessies waarin we alleen praatten, nam ik ook deel aan een groepsles,’ vertelt ze.
‘Het veranderde niet door wat hij deed toen ik op de tafel lag, of in die les. Het ging erom dat ik leerde aanwezig te zijn in mijn lichaam. Ik moet er continu aan werken, maar zonder hem was het niet gelukt.’
De Anat Baniel-methode
De Anat Baniel-methode (of neuromovement), die voortborduurt op de Feldenkraismethode, wordt door mensen van alle leeftijden gebruikt om pijn te verlichten, beter te presteren, fitter te worden en ouderdomsklachten tegen te gaan. Ook blijkt uit onderzoek dat de methode goed werkt bij kinderen met een beperking.
Anat is een Israëlische psycholoog en danseres, en ze kwam als kind in contact met Moshé Feldenkrais doordat hij bevriend was met haar vader. Later studeerde ze bij hem, en in 1982 verhuisde ze op verzoek van Feldenkrais naar New York om zijn methode in Amerika te introduceren. Binnen een paar jaar was haar werk zo gegroeid dat ze haar eigen trainingsorganisatie begon. Ze noemde die methode Anat Baniel Neuromovement en combineerde daarin de ideeën van Feldenkrais met haar eigen inzichten en technieken.
Doreen Quinnell in Londen en Rob Cohen in New York zijn allebei zowel Feldenkrais- als Anat Baniel-therapeut. Op de vraag wat het verschil is tussen die twee, legt Quinnell uit waarom de Anat Baniel-methode in het bijzonder geschikt is voor het werken met kinderen.
‘ABM is Feldenkraistherapie,’ zegt Quinnell. ‘Anat heeft Feldenkrais opgepakt en een plek gegeven in de 21e eeuw, en ze heeft zich de finesses, nauwkeurigheid, subtiliteit en snelheid eigengemaakt die nodig zijn als je met kinderen en baby’s werkt. Maar het is allemaal gebaseerd op Feldenkrais.’
De reden dat er bij kinderen een iets andere benadering nodig is – vooral bij kinderen met een beperking – komt doordat kinderen klein zijn en zich bliksemsnel kunnen bewegen. En ze hebben geen perfect ontwikkelde communicatieve vaardigheden. Het komt vaak voor dat ze helemaal niet kunnen praten, heel anders dan volwassenen, die het vermogen bezitten om over hun problemen te communiceren en om verbale feedback te ontvangen.
‘Als het een baby betreft, moet je natuurlijk heel zacht, sensitief en voorzichtig zijn,’ zegt Quinnell. ‘Het belangrijkste verschil is de non-verbale fijngevoeligheid die bij kinderen nodig is. Je handen en je hele lichaam moeten afgestemd zijn op waar het kind is. En je doet alleen wat je moet doen. De aanraking is heel direct. Je kijkt en je bent je bewust van waar er wat gedaan moet worden, je gaat naar die plek en dan ga je naar de volgende plek. Het kind voelt door jouw aanraking dat er niets is om bang voor te zijn. Het leert te vertrouwen en beetje bij beetje te begrijpen wat fysieke controle is. Het gaat heel diep.’
De Anat Baniel-methode (of neuromovement), die voortborduurt op de Feldenkraismethode, wordt door mensen van alle leeftijden gebruikt om pijn te verlichten, beter te presteren, fitter te worden en ouderdomsklachten tegen te gaan. De subtiele bewegingen zijn bijzonder geschikt voor kinderen.
Feldenkraisoefening voor lagerugpijn
Als u lagerugpijn hebt, probeer dan deze voorzichtige Feldenkraisbeweging die Mary Beth Davison Smith van het Feldenkraiscentrum in Houston aanbeveelt. Deze korte training duurt nog geen 5 minuten.
Onthoud dat het belangrijkste van deze training is dat u die met aandacht doet. Het gaat niet om ‘lichaamsbeweging’. Dwing uzelf niet door te zetten als u pijn voelt of uw bewegingsbereik op te rekken. Doe de beweging voorzichtig en rustig. Het doel van de beweging is uw hersenen opnieuw te ‘bedraden’ en de communicatie tussen uw hersenen en uw lichaam te verbeteren.
Met de benen schommelen
Ga op uw rug liggen, uw knieën gebogen en uw voetzolen plat op de vloer. Laat uw knieën voorzichtig een beetje naar links hellen, en laat ze dan vloeiend naar rechts bewegen. Herhaal deze beweging vele malen. Ga niet zo ver als u kunt: vermijd voorlopig bewust het gevoel van rekken. Slechts een paar centimeter naar elke kant is genoeg.
Zorg ervoor dat elke herhaling een beetje anders is: soepeler, zachter, gemakkelijker, ontspannener. Probeer uw ademhaling te vertragen, zodat u inademt als u uw knieën laat zakken, en uitademt als u ze weer naar het midden brengt. U wilt een vloeiende, voortdurende beweging. Voel hoe u zachtjes over de achterkant van uw bekken rolt. Kunt u aandacht schenken aan de delen van uw lichaam die contact maken met de vloer terwijl u rolt? Welke delen van uw rug raken de vloer niet? Zouden ze dat wel kunnen? Doe rustig aan en neem na elke paar bewegingen pauze, of u moe bent of niet.
Variatie 1: Probeer de beweging een paar keer te doen met uw knieën heel dicht tegen elkaar aan en een paar keer met uw knieën ontspannen uit elkaar. Welke beweging voelt het prettigst?
Variatie 2: Leg uw rechterknie over uw linker. Zet uw voet op een andere plek op de vloer als dat nodig is om prettig te liggen. Begin met uw knieën langzaam en ontspannen naar rechts te laten zakken, maar niet zo ver als u kunt. Let op de manier waarop uw linkerkant loskomt van de vloer en dan weer naar beneden zakt. Zorg ervoor dat het prettig aanvoelt. Neem rust. Sta langzaam op en loop een beetje rond. Hoe voelt u zich?
Meer oefeningen voor de lage rug vindt u op de website van Smith:
www.houstonfeldenkrais.com/2010/09/04/bestmoveslist/
Literatuur
- Holist Nurs Pract, 2014; 28: 171–83
- Neurol Rep, 2001; 25: 39–49
- J Bodyw Mov Ther, 2002; 6: 102–7
- Evid Based Complement Alternat Med, 2013; 2013: 479142
- Evid Based Complement Alternat Med, 2011; 2011: 873672
- J Bodyw Mov Ther, 2016; 20: 512–7; Adv Mind Body Med, 2016; 30:19–23
- Psychother Psychosom Med Psychol. 1997; 47: 170–80
- Complement Health Pract Rev, 2005; 10: 203–10
BRONNEN:
- www.feldenkrais.com
- www.feldenkrais.nl
- www.movementandwellbeing.com
- www.embodiedtransformations.com
- www.anatbanielmethod.com
- www.centurycitypt.com
- www.houstonfeldenkrais.com