Focus: Meditatie, geen medicatie

Onze mentale veerkracht wordt dagelijks op de proef gesteld. Zowel bij gezonde mensen als bij mensen met psychische problemen kunnen meditatie en mindfulness helpen om mentaal weerbaarder te worden. Echter, het is geen wondermiddel en er wordt onvoldoende stilgestaan bij mogelijke negatieve ervaringen. Kijk mee in de wereld van de menselijke geest.

Psychische gezondheid, of geestelijke gezondheid en welbevinden, is het vermogen om met gedachten, emoties en mensen om te gaan. Het is een vaardigheid die maakt of iemand zich in verschillende situaties kan redden, oftewel de mentale veerkracht van een persoon. Naast de afwezigheid van psychische klachten moeten er ook een of meerdere positieve kenmerken aanwezig zijn om van een goede psychische gezondheid te kunnen spreken, zoals doorzettingsvermogen, optimisme, kunnen genieten en zelfvertrouwen.1

In het leven gebeuren constant dingen die een beroep doen op onze psychische weerbaarheid. Kleine gebeurtenissen, zoals in een rij staan bij de kassa, maar ook grote gebeurtenissen, zoals een scheiding, een sterfgeval of – aansluitend op de recente gebeurtenissen – (sociale) isolatie en financiële onzekerheid. Iedereen heeft een bepaalde mate van weerbaarheid. Zodra deze grens (langdurig) wordt overschreden, kunnen psychische klachten ontstaan, zoals neerslachtige gevoelens, depressie, angsten of een burn-out.

Er bestaan, zoals hiervoor beschreven, negatieve en positieve kanten van psychische gezondheid. Dit is een belangrijk gegeven, omdat hieruit voortvloeit dat mentale problemen van twee kanten kunnen worden benaderd. Je kunt proberen te werken aan je zwakkere kanten of juist je positieve eigenschappen trachten te versterken (een combinatie van deze twee is ook mogelijk).1 Werken aan je psychische gezondheid kan op veel verschillende manieren. Je kunt gezond eten, meer bewegen, in therapie gaan bij een psycholoog of psychiater, een coach zoeken of verschillende technieken toepassen om een denderende trein aan gedachten tot rust te brengen door middel van bijvoorbeeld meditatie en mindfulness (ook hier is een combinatie mogelijk, wat tevens effectiever kan zijn).

Hoogleraar psychiatrie Anne Speckens geeft aan dat het belangrijk is om onderscheid te maken tussen mindfulness en meditatie. Mindfulness is het vermogen om aanwezig te zijn in het hier en nu en mediteren is een methode waarmee je deze vaardigheid kunt leren.2 Ook is meditatie niet hetzelfde als ontspannen of ‘nergens aan denken’, al wordt dit soms in een adem genoemd. Nergens aan denken is onmogelijk; het gaat erom dat je tijdens mediteren leert om je gedachten zonder oordeel te observeren en te kanaliseren, zodat ongewenste gedachten minder grip krijgen of minder vaak voorkomen. Ontspanning kan dan een gevolg zijn. Het belangrijkste is echter dat je je bewust wordt van de wisselwerking die gevoelens en gedachten bij je hebben en het effect dat dit heeft op je dagelijkse leven. Het doel is minder op de automatische piloot te staan, maar met aandacht te leven. Op die manier krijgen negatieve gedachten minder kans en voel je je mentaal sterker.3

Positieve effecten

Er is veel onderzoek gedaan naar meditatie en mindfulness. Positieve effecten van de technieken zijn gevonden op zowel de psychische als lichamelijke gezondheid. Mensen die regelmatig mediteren, hebben een lagere hartslagfrequentie en bloeddruk en kunnen beter omgaan met stress.4 De meeste onderzoeken zijn echter gedaan naar de psychische effecten. Mindfulness-based cognitieve therapie (MBCT) lijkt de kans op een nieuwe depressie bij mensen die meerdere depressies hebben doorgemaakt, significant te kunnen verminderen.5 Een meta-analyse van 29 studies heeft daarnaast positieve effecten van mindfulnessbased therapie op angststoornissen laten zien.6 MRI-scans van mindfulness-beoefenaren laten zien dat het emotionele centrum in de hersenen, de amygdala, minder actief is waardoor de beoefenaren minder negatieve emoties ervaren. Bovendien lichten de hersengebieden die gerelateerd worden aan concentratie juist op.7 De verbeterde concentratie en cognitieve functie zijn tevens teruggevonden bij ouderen die gedurende twaalf weken een half uur mediteerden.8 Ook op de slaapkwaliteit zijn positieve effecten gevonden.
Een analyse van 38 studies laat een voorzichtig effect zien op verbeterde slaap, doordat mensen minder piekeren en makkelijker in slaap vallen.9 Resultaten uit wetenschappelijk onderzoek zijn echter gematigder positief dan de mainstream media je laten geloven. Daarin is mindfulness verheven tot een waar fenomeen. Kijkt men dieper naar de onderzoeken, dan blijkt dat er bij menig onderzoek problemen zijn met de onderzoeksopzet waardoor resultaten minder betrouwbaar worden. Bovendien zijn effecten niet zo sterk als we soms voorgeschoteld krijgen. Dat wil overigens niet zeggen dat meditatie en mindfulness niet zinvol zijn. Bij sommige mensen zijn grotere effecten te verwachten dan bij anderen. Mensen die bijvoorbeeld meerdere depressies hebben doorgemaakt, lijken zich echt beter te voelen als ze een cursus mindfulness volgen.3

De keerzijde van meditatie

Er zijn dus voordelen van het regelmatig op de juiste manier mediteren of mindful zijn. Het lijkt echter niet voor iedereen zinvol of zelfs gezond om op een matje in de eigen psyche te duiken. Het kan beangstigend zijn om alleen met je gedachten te zijn. Zeker als je veel negatieve gedachten hebt, zoals het geval is bij mensen met een depressie of een angststoornis. Ook kan langdurige stilte ervoor zorgen dat plotseling oud zeer aan de oppervlakte komt. Dat kán helend zijn, maar bij verkeerde of geen begeleiding bestaat de kans op psychische schade.2,10 

Dergelijke ongunstige effecten van meditatie zijn in de Aziatische traditie al langer bekend en in oude geschriften wordt ook aangegeven dat je er vroeg of laat mee te maken zult krijgen. In het Westen zijn we deze schaduwkant vergeten en richten we ons vooral op de positieve effecten.10 De afgelopen jaren beginnen verschillende wetenschappers dan ook te waarschuwen voor mogelijk nadelige effecten. Onderzoekers, waaronder de Nederlandse mindfulnessbeoefenaar Marieke van Vught, publiceerden hierover een artikel. Zij vonden in de wetenschappelijke literatuur meer dan
twintig gevallen waarin meditatie ernstige gevolgen had, waaronder psychose en paniekaanvallen. Deze twintig gevallen staan in schril contrast met de duizenden mensen die er mogelijk baat bij
hebben. Toch moet er meer aandacht voor komen.3 Uit een ander onderzoek onder 1232 deelnemers bleek dat maar liefst een op de vier mensen ooit een onaangename meditatie-gerelateerde ervaring heeft gehad.11 Het probleem lijkt onder het oppervlak dus groter dan gedacht.12

Grenzen onderzoeken

Met name langdurige stiltes kunnen nadelige effecten hebben, zoals bij de Vipassana-retraites. Tijdens zo’n retraite mediteer je tot wel tien uur per dag. De mensen met een negatieve ervaring doen die dan ook meestal op tijdens een dergelijke manier van mediteren (zie ook het kader ‘Goeroes’). Speckens geeft aan dat tijdens langdurige stilte de fantasie op hol kan slaan door een gebrek aan prikkels van buitenaf. Als je hier niet mee om weet te gaan, kan het in het uiterste geval leiden tot hallucinaties.2

Onze competitieve samenleving draagt mogelijk eraan bij dat we bereid zijn op zoek te gaan naar onze grenzen. We vinden dat we aan onszelf moeten werken. Mensen beseffen echter niet altijd waar ze aan beginnen en dosering, zowel voor beginners als ervaren beoefenaars, is belangrijk. Dagelijks een half uurtje mediteren lijkt gezond, dagenlang meerdere uren kan problemen geven. Van Vught en collega’s geven daarnaast aan dat het gevaarlijk kan zijn om oefeningen toe te passen die niet specifiek voor een aandoening, zoals depressie, zijn ontwikkeld. Wellicht is de oefening te lang of is in bepaalde gevallen stilte juist niet goed voor de psychische gezondheid. Met bewustzijn de dagelijkse bezigheden uitvoeren is óók een manier van mediteren, zonder in stilte op een kussen te zitten. Van Vught geeft aan dat mensen met al aanwezige psychische problematiek, waaronder schizofrenie en depressie, er goed aan doen om een ervaren therapeut of docent te zoeken in plaats van zelf aan de slag te gaan. Op die manier houdt iemand je mentale gezondheid in de gaten en wordt de intensiteit aangepast aan je eigen draagkracht.

Conclusie

Het is belangrijk om je te realiseren dat de positieve effecten van meditatie en mindfulness in de media vaak worden opgeblazen. Er wordt nogal eens voorbijgegaan aan mogelijke negatieve effecten. We moeten er tegelijkertijd voor waken dat er geen negatief beeld ontstaat rondom mindfulness en meditatie. Door goed te kijken naar de beschikbare wetenschappelijke publicaties, zien we zeker een positief effect op het mentaal welbevinden, ook bij al bestaande psychische klachten. Belangrijk is dat we het taboe rondom psychische gezondheid doorbreken, dat mensen open durven te zeggen dat ze mentale klachten ervaren en dat het zoeken van hulp en het werken aan jezelf niet als zwakte of zweverig wordt gezien.

Meditatie, geen medicatie? Dat lijkt te sterk uitgedrukt. Meditatie en mindfulness kunnen wel onderdeel uitmaken van een gezonde leefstijl. Het zal echter zeker niet al onze psychische problemen als sneeuw voor de zon doen verdwijnen.

BRONNEN:
1 Stichting MIND. Psychische gezondheid
2 Jobse, Hagar. Waarom meditatie niet voor iedereen een goed idee is
4 J Psychosom Res. 2001 Oct; 51(4): 597–605.
5 J Consult Clin Psychol. 2000; 68(4), 615.
6 J Consult Clin Psychol. 2010 Apr; 78(2): 169–183.
7 Emotion. 2010 Feb; 10(1): 83–91.
8 Ann N Y Acad Sci. 2014 Jan; 1307: 89–103.
9 Explore. 2007; 3(6), 585-591.
10 Brems, Peter. De schaduwkant van meditatie waar niemand over spreekt,
11 PloS one. 2019; 14(5).
12 Drost, Marieke. Waarom wetenschappers zich op mindfulness bezinnen,

Goeroes

Filosoof Stine Jensen is een enthousiast yoga- en meditatiebeoefenaar als zij voor haar opleiding tot yoga-docent een retraite-week volgt bij de goeroe Karta Singh. Tijdens deze week gaat het mis met Jensens psychische gezondheid. Dagenlang slaapt ze drie uur per nacht, eet ze bijna niets en brengt ze veel tijd mediterend of geblinddoekt door. Nadat ze een koekje aangeboden krijgt met, wat achteraf blijkt, het potentieel hallucinogene nootmuskaat raakt ze de grip op de realiteit kwijt. Ze wordt extreem angstig en moet de retraite halsoverkop verlaten. Pas dagen later
voelt ze zich weer enigszins zichzelf. Het duurt een tijd, voordat ze weer met overgave op de yoga-mat kan staan. Jensen geeft aan dat het belangrijk is om ook de schaduwkanten van spiritualiteit en ‘het werken aan jezelf’ te belichten. De individualistische samenleving, waarin eenzaamheid vaak voorkomt, kan zorgen voor een aantrekkingskracht om ergens bij te willen horen. Dat verhoogt het risico dat je eigen grenzen vervagen. Zeker als daarbij ook sprake is van een charismatische leider. Het kan een uitdaging zijn om je grenzen te bewaken,
maar een goede leraar zal je hierin begeleiden, zonder je afhankelijk te maken.

BRONNEN:
1 Goeroes – Mijn zoektocht naar de verleidingen en gevaren van moderne spiritualiteit. (2019) Stine Jensen.

Wilt u dit artikel lezen?

Als abonnee kunt u dit artikel gratis lezen door in te loggen op uw account. Nog geen abonnee? Sluit nu een abonnement af.

Andere artikelen van Cindy de Waard

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

Luister (niet) altijd naar je gevoel; Deel 1

Wat leren traditionele voeding en leefpatronen ons?

Aderverkalking: Een Stille Bedreiging voor de Gezondheid

Breekbare botten: Kun je osteoporose tegengaan?

Marktwerking en zorg?

Veel politici spreken zich uit over marktwerking in de zorg. Volgens sommigen helpt concurrentie om kosten te beteugelen. Volgens anderen leidt het juist tot meer kosten en minder kwaliteit. De uitspraken van voor- en tegenstanders zijn niet altijd onderbouwd. Ten...

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

Er is de afgelopen jaren een gestage toename te zien van het aantal mensen dat psychische aandoeningen ontwikkelt.1 Dat is zorgelijk, maar eigenlijk ook relatief eenvoudig te veranderen. De kern van het probleem is dat veel mensen hun emoties niet adequaat kunnen...

De borsten

Zacht, rond, fier, stevig, klein, hangend, veranderd of zelfs afwezig na een operatie… Borsten zijn er in vele prachtige soorten en maten. Ze bestaan uit vetweefsel, bindweefsel, ligamenten én borstklieren; elke borst is gevuld met zo’n vijftien tot twintig lobben die...

Holistische hulp bij een kinderwens

Zwanger worden, het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch heeft 1 op de 5 stellen vruchtbaarheidsproblemen - en dat worden er steeds meer. In haar praktijk begeleidt Ingrid Schoonveld vrouwen met een onvervulde kinderwens. Schoonveld werkte al jaren in de communicatiesector...

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

In het eerste deel van dit tweeluik las je waarom het een uitdaging kan zijn om naar je gevoel te luisteren. In dit tweede deel gaan we in op het maken van gezonde voedingskeuzen, door een situatie te creëren waarin je op je gevoel kunt leren vertrouwen. Belangrijke...

Cindy de Waard avatar

Over de auteur

Cindy de Waard is natuurgeneeskundige en farmaceutisch wetenschapper. Zij heeft zich enkele jaren beziggehouden met wetenschappelijk onderzoek op het gebied van darmgezondheid en richt zich op dit moment op het behandelen van mensen met darm gerelateerde klachten. Naast haar werkzaamheden als therapeut geeft zij gezondheidsvoorlichting met als doel het belang van een gezonde darm onder de aandacht te brengen.
Lees meer artikelen van Cindy de Waard