Opvoeden gaat niet meer zoals vroeger. Door veranderingen in de samenleving is ook de opvoedstijl veranderd. Een kind krijgt veel ruimte om zijn eigen mening te uiten en ouders krijgen vanuit de omgeving een bijna continue stroom aan meningen, ideeën en oordelen te verwerken.

Grootouders kunnen een belangrijke rol spelen in de opvoeding van de kleinkinderen. Juist omdat vroeger alles anders was. Maar hoe doe je dat?

Volgens een Afrikaans gezegde is een volledige gemeenschap betrokken bij het opvoeden van een kind in een veilige en gezonde omgeving (it takes a village to raise a child). Door de vele interacties met onder andere de omgeving, school, buurt en familie zit hier een grote kern van waarheid in. De afgelopen decennia is er veel veranderd in de manier van opvoeden.

Waar vroeger de (schoon)moeder, het consultatiebureau en soms de buurvrouw voldoende waren als informatiebron voor ouders, is dat tegenwoordig anders. Er bestaan opvoedprogramma’s, cursussen, magazines en niet te vergeten: internet. Als ouder kun je (online) altijd wel iemand vinden die bereid is zijn of haar mening over de opvoeding van kinderen met je te delen.

Volgens orthopedagoge Caroline Penninga-de Lange ligt er momenteel veel nadruk op emotionele en sociale aspecten bij de opvoeding van een kind, waarbij zelfstandigheid en zelfvertrouwen worden gestimuleerd. Er bestaat door de tijd echter een golfbeweging.

Vroeger kregen kinderen weinig ruimte om zelfstandig beslissingen te nemen en waren de ouders autoritair. Vanaf de jaren 60 in de vorige eeuw veranderde dit en kregen kinderen steeds meer ruimte om hun mening en zienswijze te delen en werd er meer naar hen geluisterd.

Tegenwoordig lijken ouders een tussenweg te zoeken waarbij het stellen van grenzen weer mag zonder daarbij een autoritaire ouder te zijn.1 Dit lijkt echter een dun en soms gekmakend lijntje te zijn.

Opvoedstijl

Er zijn verschillende typen ouders en verschillende manieren om een kind op te voeden. Er kunnen grofweg vier opvoedstijlen, of ouder-kind interacties, worden onderscheiden die ouders hanteren. De autoritaire ouders vinden gehoorzaamheid belangrijk. Binnen deze stijl is de eigen wil van het kind ondergeschikt en wordt het kind gestraft of beloond voor gedrag.

Aan het andere eind van dit spectrum bevinden zich de toegevende ouders die het kind altijd zijn zin geven en waarbij het thuis vooral ‘gezellig’ moet zijn. De volledige vrijheid van het kind zou leiden tot een betere ontplooiing. Toegevende ouders zijn erg betrokken bij de emoties die het kind ervaart en vinden vrijheid en expressie
belangrijke kernwaarden.

Dit in tegenstelling tot de verwaarlozende ouders die niet strikt zijn met hun kind, maar daarnaast ook niet betrokken zijn. Als laatste wordt de gezaghebbende opvoedstijl onderscheiden. Deze ouders verwachten zelfcontrole van het kind, maar zijn ook gevoelig en betrokken.

Aan het kind worden duidelijke grenzen gesteld, maar de mening van het kind wordt ook erkend. De gezaghebbende opvoedstijl wordt momenteel als meest gewenst ervaren.2,3

Houding van ouders

Naast de verschillende opvoedstijlen zijn er ook verschillende grondhoudingen van ouders te zien. Deze hangen sterk samen met de relatie met de eigen ouders. Een groep ouders heeft een intensief ouderschapsideaal, waarbij ouders sterk leunen op wetenschappelijk onderzoek om een goede ouder-kindrelatie op te bouwen.

Het kind wordt relatief technisch geobserveerd en de hechting tussen ouders en kind wordt als zeer belangrijk ervaren. Deze houding kan echter ook het tegenovergestelde effect hebben, doordat een observerende houding juist afstand schept tot het kind. Er is dan minder plaats voor het ouderinstinct dat tevens essentieel is voor een goede hechting.4

Een tweede grondhouding is die van de ouders als managers van rust, reinheid en regelmaat. Bij deze ouders gaat het niet om het geven van maximale aandacht aan het kind, maar om het managen van de belangen van het kind én het gezin.

Deze ouders vinden de mening van professionals belangrijk, maar waarderen tegelijkertijd ook de inbreng van hun eigen ouders. De grootouders zijn zelf vaak met rust, reinheid en regelmaat opgevoed en hebben tevens hun eigen kinderen op deze manier opgevoed. Bij deze ouders wonen de eigen ouders relatief dichtbij en wordt de zorg voor het kind verdeeld over ouders, grootouders
en kinderopvang.

Hierbij vindt er veel informatieuitwisseling plaatst tussen alle betrokkenen. Ouders erkennen dat er niet altijd kan worden voldaan aan alle wensen van het kind, maar dat hoeft niet erg te
zijn als er voldoende momenten zijn waarin het kind de nabijheid van een naaste ervaart.4

Er is ook een groep ouders waarbij het draait om het ontwikkelen van competenties en autoriteit als ouder. Deze ouders leren tijdens het ouderschap te vertrouwen op hun eigen ervaring en stellen veel vertrouwen in de ervaringskennis van de eigen ouders (met name moeders). Binnen de familie worden veel vragen gesteld en adviezen gegeven en er is een hechte familieband.

Familie en gezin zijn belangrijker dan werk en carrière. Deze ouders kunnen kritisch zijn op professionele adviezen als die botsen met hun eigen ervaring.4Iedere manier en grondhouding om een kind op te voeden heeft voor- en nadelen en dé manier bestaat niet.

In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, is de manier waarop je ouder bent niet alleen bepaald door je eigen ervaringen met je ouders. Ook het gedrag van het kind is bepalend voor de stijl en houding die de ouders aannemen. Als een kind rustig en meegaand is, dan is het voor ouders makkelijker om een gezaghebbende opvoedstijl aan te nemen.

Is het kind een wildebras, dan zal een ouder sneller geneigd zijn om autoritair op te treden. Als laatste lijkt de manier van opvoeding voor 23 tot 40 procent te worden beïnvloed door de genen. Het is echter onduidelijk of de genen een directie invloed hebben op de opvoeding of dat de genen invloed hebben via de persoonlijkheid van de ouder.

Opvoeding is daarom een dynamisch proces tussen eigen ervaringen, de genetische achtergrond, het karakter van het kind en familiebanden in brede zin.5

Rol voor grootouders

Onderzoek laat zien dat de rol van grootouders belangrijk kan zijn in de ontwikkeling van een kind. In verschillende culturen is hun rol zelfs essentieel en hun bijdrage aan de opvoeding vanzelfsprekend.6 Opvallend zijn de verschillende tussen westerse en niet-westerse culturen.

Westerse grootouders nemen vaker een afwachtende houding aan en willen niet ‘te veel’ zijn. Ze zijn beschikbaar voor de kleinkinderen als dit wordt gevraagd. Niet-westerse grootouders uit bijvoorbeeld Azië en Afrika zijn nadrukkelijker aanwezig in het leven van hun kleinkind en worden zelfs gezien als een ‘extra paar ouders’ voor het kind.7

Grootouders zijn niet alleen belangrijk bij alledaagse steun, zoals bijvoorbeeld voor oppassen. Ze kunnen ook een rol spelen in de vorming van het kind middels het doorgeven van oudere gebruiken, rituelen en de familiegeschiedenis.

Op latere leeftijd geven kinderen aan juist deze invloed extra te waarderen, omdat dit het familiegevoel heeft versterkt.6 In de praktijk is de aanwezigheid van de grootouders afhankelijk van een aantal factoren.

De fysieke afstand tot de kleinkinderen en de relatie met hun eigen kinderen zijn vanzelfsprekend van invloed. Minder vanzelfsprekend is misschien de worsteling van sommige grootouders met de manier waarop ze invulling kunnen geven aan het grootouderschap.

Je wilt niet het verwijt krijgen dat je je te veel bemoeit met de opvoeding. Maar wat als je gedrag bij je kleinkinderen ziet dat je afkeurt? Volgens orthopedagoog Rian Meddens lijkt kritiek geven niet het antwoord te zijn.

Ouders moeten vaak veel ballen hooghouden en ervaren geregeld een grote druk om het allemaal goed te doen.8 Rechtstreeks kritiek geven, kan averechts werken. Het stellen van positieve vragen met een open, geïnteresseerde houding zou volgens Meddens meer effect kunnen sorteren.

De ouders worden op een dergelijke manier geprikkeld tot nadenken, zonder dat er weerstand ontstaat. Echter, het is volgens Meddens belangrijk om als grootouder te accepteren dat de opvoeding uiteindelijk de keuze is van de ouders. Hoe moeilijk dat ook kan zijn.

Invloed op de gezondheid

Ouders en grootouders spelen een cruciale rol bij allerlei aspecten van de gezondheid van het kind. Van het aanleren van gezond eet- en beweeggedrag tot de ontwikkeling van een weerbaar kind dat assertief en veerkrachtig is en voldoende zelfvertrouwen heeft.3,9

De opvoedstijl speelt hierbij een belangrijke rol. Eetgedrag bepaalt bijvoorbeeld gedeeltelijk de kans op het ontstaan van overgewicht. Een gezaghebbende opvoedstijl verkleint de kans op overgewicht. Een autoritaire houding vergroot echter de kans met een factor 5.2

Daarnaast zou een te strenge opvoeding in het algemeen schadelijk kunnen zijn voor de fysieke gezondheid van het kind. Waarbij een strenge opvoeding wordt omschreven als ouders die een afkeurende, dwingende houding aannemen.

De stress die dit veroorzaakt, kan leiden tot veranderingen in de hersenontwikkeling en het ontstaan van overgewicht in de hand werken doordat het kind emoties moeilijk een plaats kan geven.10 Daarnaast kunnen ingrijpende jeugdervaringen leiden tot lichamelijke en psychische aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, depressie en verslaving.

Kinderen kunnen in de regel beter omgaan met tegenslagen als zij ten minste één belangrijk persoon in hun omgeving hebben die hen steunt. Dit kan een ouder zijn, maar bijvoorbeeld ook een grootouder.9

Dé manier bestaat niet

Hoe je als (groot)ouder ook je best doet, een kind zal hoe dan ook in het leven te maken krijgen met tegenslagen. Onze maatschappij omvat aspecten die minder wenselijk zijn, maar waar het kind wél mee moet leren omgaan.

Veelgehoorde kritiek op de hedendaagse opvoeding is bijvoorbeeld dat er een tendens bestaat om dingen thuis vooral ‘gezellig te houden’, waardoor kinderen verwend zijn. De smartphone zit aan de hand gekleefd, jongeren hebben geen respect meer voor de ouderen en doen alleen maar waar ze zelf zin in hebben.

Bij de minste geringste tegenslag haken ze af. Deze kritiek komt echter meestal van de zijlijn en dat is een makkelijke en comfortabele plek om commentaar te geven.11 Het is als ouder een uitdaging om het tegenwoordig goed te doen.

Vanuit de omgeving komen (ongevraagde) ideeën en verwijten richting ouders, vaak zonder dat iemand de context van een situatie kent. Laten we echter vooral niet vergeten dat Nederlandse kinderen tot de gelukkigste ter wereld behoren. We doen blijkbaar dus wel degelijk dingen goed in de opvoeding.

Dé manier bestaat echter niet. Waar opvoeding tegenwoordig vooral heel moeilijk gemaakt lijkt te worden, kan het (en moet het!) vooral ook leuk zijn. Hier zouden grootouders kunnen ondersteunen. Zij kunnen een verfrissende blik bieden, juist omdat vroeger alles anders was.

Conclusie

Ouders waarderen en combineren bronnen van kennis op verschillende manieren, afhankelijk van hun eigen familiebanden, carrièrewensen en wetenschappelijk onderzoek. Als je alle welgemeende adviezen, analyses en bemoeienissen bekijkt, kunnen we de opvoeding van een kind eigenlijk terugbrengen naar drie principes: een veilige hechting, grenzen aangeven en bewuste aandacht.

Hierbij is een veilige hechting de basis. Een kind dat zich veilig voelt bij zijn (groot)ouders gaat op onderzoek uit, durft zijn emoties (positief of negatief) te tonen, kan zich uiten en voelt zich zeker. Het vormt het fundament voor zijn of haar verdere leven.

Het aangeven van grenzen en het geven van bewuste aandacht zijn hierbij belangrijke middelen. Laten we het niet moeilijker maken dan het is. Opvoeden mag best makkelijk en leuk zijn!

BRONNEN
1 Opvoeden vroeger en nu: dit zijn de verschillen, via visie.eo.nl
2 Tijdschrift voor Kindergeneeskunde 2008:76;199–204
3 Invloed van opvoeding op eetgedrag van kinderen – Factsheet, via voedingscentrum.nl
4 Veltkamp G en Broer C. De ene ouder is de ander niet, via socialevraagstukken.nl
5 Genes play key role in parenting, via Michigan State University – msutoday.msu.edu
6 Journal of Adult Development 2005;12:33-41
7 Hossain Z. ‘Grandparents in cultural context’, calls attention to the roles of grandparents, via news.enm.edu
8 Cloin C. Is de opvoeding van onze kleindochter niet veel te vrij? Via trouw.nl
9 Fekkes, M, Verlderman MK en Detmar S. Kom maar op! – Whitepaper, via TNO.nl
10 Te strenge opvoeding schadelijk voor fysieke gezondheid kind, via knack.be
11 Van Stigt M. Opvoeden doe je niet alleen. Via socialevraagstukken.nl