Het wordt ook wel de derde levensfase genoemd, de periode in een mensenleven die start zodra het 65ste levensjaar is bereikt. Onder andere door goede gezondheidszorg worden we steeds ouder en kunnen we deze levensfase actief beleven; een cadeautje. Met het ouder worden neemt echter ook het aantal mensen toe dat in eenzaamheid leeft. Hoe kun je tijdens je derde levensfase betekenisvolle verbindingen met mensen maken of behouden?

Eenzaamheid wordt gedefinieerd als het onaangename ontbreken van kwalitatieve, betekenisvolle relaties met een of meerdere personen. Dit heeft niet alleen gevolgen op het sociaal en emotioneel welbevinden, maar tevens op de fysieke gezondheid. Onderzoek laat zien dat eenzaamheid onder andere kan leiden tot hart- en vaatziekten, depressie, angsten, cognitieve achteruitgang, verminderde slaap en lichamelijke activiteit, ondervoeding en een verhoogd alcoholgebruik.1

Janny Bakker-Klein, voorzitter van kennisinstituut voor sociale vraagstukken Movisie, stelt dat eenzaamheid zelfs dodelijker is dan obesitas en even dodelijk is als het roken van 15 sigaretten per dag.2 Oorzaken van eenzaamheid zijn uiteenlopend, zoals het verlies van dierbaren, het kleiner worden van je netwerk, het gevoel de regie over het leven te verliezen en afhankelijk te zijn van zorg.3 Het is dus zaak iets te doen aan de toenemende vereenzaming. Maar wat?

In Nederland raken we langzaam doordrongen van het belang om een betekenisvolle oude dag te hebben. Met de campagne Eén tegen eenzaamheid is er veel geld uitgetrokken om eenzaamheid onder ouderen onder de aandacht te brengen en onderzoek te doen naar de factoren die een rol spelen bij de ervaring van eenzaamheid. Daarnaast zijn er de afgelopen jaren vele initiatieven geïntroduceerd om ouderen te laten participeren in de samenleving, zoals Even Buurten en Voor Mekaar in Rotterdam.

Cijfers laten echter niet zien dat ouderen zich minder eenzaam voelen. In tegendeel: eenzaamheid lijkt alleen maar toe te nemen.4 Op dit moment is eenzaamheid een nog groter probleem geworden, met een lockdown aan het begin van dit jaar en langdurige beperkingen in het bezoeken van kwetsbare groepen. Seniorenorganisatie KBO-PCOB geeft aan dat maar liefst 35 procent van de ouderen verwacht deze zomer door de coronacrisis eenzamer te zijn dan voorgaande jaren.5

Zingeving taak van iedereen

Zingeving is een van de belangrijkste pijlers in het bestrijden van eenzaamheid en tevens van essentieel belang voor het verkrijgen of behouden van een goede gezondheid. Het is echter ook iets dat niet uit de lucht komt vallen. Betekenis geven aan je leven is de verantwoordelijkheid van zowel het individu als de maatschappij. Er is geen ‘one size fits many’ en het vraagt daarom om een persoonlijke aanpak. Machteld Huber heeft met haar ‘concept voor Positieve Gezondheid’ onder andere een lans gebroken voor de plaats van zingeving in de gezondheidszorg en in het leven. In dit concept wordt gezondheid niet meer gezien als de afwezigheid van ziekte, maar als het vermogen van iemand om met fysieke, emotionele en sociale uitdagingen om te gaan en daarbij de eigen regie te voeren. Verschillende factoren spelen hierbij een rol, namelijk het lichamelijke functioneren, mentale functies en beleving, kwaliteit van leven, maatschappelijke participatie, het dagelijkse functioneren en spiritualiteit.6

Zorgverleners integreren deze aanpak op steeds grotere schaal, waardoor zingeving ook vaker wordt besproken in de dokterskamer. Het is echter ook een persoonlijke verantwoordelijkheid. Al vóórdat de derde levensfase aanbreekt, is het goed om na te denken over wat je wilt gaan doen als je (bijna) met pensioen gaat. Op deze manier kun je eenzaamheid op latere leeftijd mogelijk voorkomen. Zodra er namelijk sprake is van eenzaamheid kan het moelijker zijn om hier iets aan te doen. Het gaat bijvoorbeeld regelmatig gepaard met depressieve gevoelens en een schaamtegevoel.

Eenzaamheid lijkt ook de werking van je sociale antennes te verstoren. Mensen die zich alleen voelen, kunnen overgevoelig zijn voor afwijzing. Zodra je niet genoeg contact of verbinding met mensen ervaart, dan ben je extra gefocust op signalen die wijzen op het ontbreken hiervan. Oftewel, je ziet sneller de negatieve kant in een situatie. Deze cirkel lijkt moeilijk zelfstandig te doorbreken. Gelukkig worden er steeds meer gezondheidsprofessionals en vrijwilligers opgeleid die hier specifiek op letten.7

Leren van andere landen

Binnen het concept van Positieve Gezondheid wordt iemands gezondheid de verantwoordelijkheid van iedereen. Niet alleen de gezondheidsprofessional en de persoon met gezondheidsklachten werken aan gezondheid, maar de volledige maatschappij doet mee. Ouderen hebben binnen dit concept de verantwoordelijkheid om over hun eigen oude dag na te denken en de maatschappij heeft de verantwoordelijkheid om de omgeving te scheppen waarin een betekenisvol leven geleefd kan worden.

Binnen het Nederlandse systeem worden stappen in de goede richting gemaakt, zoals met de lancering van het Eén tegen eenzaamheid-project van de rijksoverheid. Door naar andere landen te kijken, kunnen we verder geïnspireerd worden.

In Denemarken is in 2015 bij wet vastgelegd dat mensen eerst moeten worden geholpen om weer zelfredzaam te zijn, voordat er blijvende ondersteuning wordt geboden. Waarbij onder zelfredzaamheid wordt verstaan dat iemand in voldoende mate lichamelijk en psychisch gezond is en betekenis kan geven aan zijn of haar leven.

Dit resulteerde niet alleen in een toename aan actieve, participerende ouderen die een volwaardige plek in de samenleving innemen, maar zorgde er tevens voor dat de zorgkosten niet verder stijgen. Dat wil overigens niet zeggen dat eenzaamheid niet voorkomt. Ook in Denemarken is het een probleem, met name onder mensen die op afgelegen plekken wonen.8 Schotland gaat nog een stap verder.

Persoonlijke zorg is daar gratis voor iedereen vanaf 65 jaar. Ook hoeft er geen persoonlijke bijdrage voor te worden betaald. Hieronder valt tevens ondersteuning bij zingeving en het behouden van waardigheid.9
Italië heeft een sterke familiecultuur. Zeker in het zuiden van het land wonen grootouders nog geregeld in bij hun kinderen en kleinkinderen.

Onderzoek laat zien dat deze ouderen (en overige familieleden) opvallend gelukkig in het leven staan. Wetenschappers verklaren dit vanuit de voldoening die sociale participatie met zich meebrengt en het gevoel ertoe te doen.10,11

Betekenis geven aan het leven

Zingeving en het gevoel hebben ertoe te doen, zijn belangrijke thema’s tijdens het ouder worden. De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, een adviesorgaan van de Eerste en Tweede Kamer, heeft begin 2020 een advies uitgebracht waarin wordt ingegaan op het betekenis geven aan de derde levensfase.

Kernpunten uit dit advies zijn dat toekomstige projecten zich moeten richten op variatie in maatschappelijke rollen, passende woonruimte en het versterken van sociale netwerken van ouderen. Daarbij moet worden uitgegaan van de wens om zelf richting te geven aan het leven en de mate van behoefte aan sociale relaties en van betekenis te zijn.12

Hieruit vloeit voort dat er gesprekken moeten plaatsvinden mét ouderen en niet óver ouderen en dat alleen het versterken van sociale contacten niet voldoende is om zin te geven aan het leven. Tot op heden zijn de pijlen gericht op het versterken van sociale contacten in de strijd tegen eenzaamheid, maar ook de mentale gezondheid, sociaal-culturele activiteiten en betekenisgeving door bijvoorbeeld kunstbeoefening dragen bij aan het verhogen van geluk en het verminderen van eenzaamheid.3

De Raad van Ouderen heeft onder zijn achterban gepeild wat het leven zinvol maakt. Hieruit blijkt dat zingeving persoonlijk is. Het gezinsleven wordt opvallend vaak als eerste genoemd. Evenals het zorgen voor bijvoorbeeld kinderen en kleinkinderen. Ouderen willen daarnaast een bijdrage leveren aan de samenleving, bijvoorbeeld door vrijwilligerswerk, iets achterlaten voor volgende generaties en zich blijven ontwikkelen. Het vermogen om hieraan zelf richting te geven, is daarbij belangrijk.13

Een mooi voorbeeld van succesvol ouder worden, is beschreven in een studie door D.C. Willcox en collega’s, waarin zij ingaan op de vraag waarom oude weefsters in Ogimi, een dorp op het Japanse eiland Okinawa, gelukkig oud worden.14 Weven is lange tijd onderdeel geweest van de culturele identiteit in dit dorp.

Om deze lange traditie in stand te houden, steken de oude weefsters veel tijd en energie in het levend houden van de traditie en het opleiden van jonge vrouwen in de weefkunst. Als dank voor hun inspanningen worden de vrouwen betaald en verdienen ze eer en respect uit de gemeenschap. Willcox is ervan overtuigd dat deze activiteit en de verbondenheid met de gemeenschap bijdragen aan het lange en gezonde leven van deze oude weefsters.

Ook in Nederland zien we initiateven ontstaan om generaties bij elkaar te brengen, zoals in Woon- en Zorgcentrum Humanitas in Deventer en zorgcentrum De Buitenhof in Amsterdam. Hier wonen studenten sinds een aantal jaar bij ouderen in een verzorgingstehuis. Het verzorgingshuis biedt studenten een gratis woonruimte in ruil voor gezelschap. De bedoeling daarvan is dat er een soort gemeenschap ontstaat waarin bewoners ongedwongen met elkaar optrekken en meer aandacht krijgen. Deze aanpak lijkt te werken. Bewoners geven aan blij te zijn met de reuring die de studenten brengen. 15,16

Conclusie

Sociale contacten, een rol waarin je kunt bijdragen aan het geluk van naasten en het ondernemen van activiteiten die ertoe doen voor een persoon, zijn belangrijke factoren die bepalen of we gelukkig ouder worden. Dit gaat verder dan ‘dagbesteding’ en het organiseren van een bingomiddag; wat wel nuttig is maar over het algemeen niet effectief. De vraag is of het echte probleem is dat ouderen eenzaam zijn of dat onze maatschappij onvoldoende mogelijkheden biedt om een leven lang een zinvol en warm leven in de nabijheid van familie en vrienden te leven.