Ellende in de darmen

Nieuw bewijs over de ziekte van Alzheimer; de oorzaak heeft mogelijk niet direct te maken met het hoofd, maar alles met de darmen. Tony Edwards doet verslag.

De 6 meter lange ingewikkelde slang die je maag met de buitenwereld verbindt, staat algemeen bekend als de darm. Vaak werd aangenomen dat de functies ervan eenvoudig zijn: het in goede banen leiden van de rommelige voedselvertering, daaruit zoveel mogelijk voedingsstoffen onttrekken en de rest als afval verwijderen.

Het is bekend dat de darm wordt bevolkt door bacteriën, waarvan ooit werd gedacht dat ze schadelijk waren. Inmiddels wordt erkend dat veel darmbacteriën essentieel zijn voor onze gezondheid, niet alleen plaatselijk maar voor het hele lichaam. Deze microscopisch kleine bewoners worden steeds meer in verband gebracht met een hele reeks ziekten, zelfs dementie.

Lekkende darm

Het modewoord is microbioom (of darmflora), bedacht om de kolonie van letterlijk biljoenen bacteriën te beschrijven die semipermanent in onze darmen wonen. Waarom semipermanent? Omdat we zelf op zijn minst gedeeltelijk kunnen beïnvloeden welke soorten bacteriën daar leven, simpelweg door te beslissen wat we in onze mond stoppen.

Enerzijds kunnen de bacteriën worden uitgeroeid door orale antibiotica, en anderzijds worden ze aangemoedigd om zich in een gezonde diversiteit te verspreiden door het eten van gefermenteerd voedsel of probiotica.

Er zijn naar schatting 5.000 darmbacteriestammen, sommige heilzaam, maar vele niet. In de praktijk is het onmogelijk om een microbioom volledig vrij te krijgen van schadelijke bacteriën. Het is de taak van de nuttige bacteriën om de schadelijke bacteriën onder controle te houden door middel van zogenaamde competitieve remming; met andere woorden, door ze te verdringen. Slagen ze daar niet in, dan kunnen pathogene bacteriën de overhand krijgen, wat leidt tot een ‘dysbiose’ ofwel een disbalans in de darmen.

In de jaren negentig ontwikkelde een kleine groep artsen, onder wie professor Theron Randolph in de VS, en in Groot-Brittannië professor Jonathan Brostoff en dr. Damien Downing, de wetenschap van, in hun woorden, ‘klinische ecologie’.

Zij kwamen als eersten met de theorie dat de darmgesteldheid aan de basis zou kunnen liggen van veel hardnekkige ziekten. Een van hun eerste ontdekkingen was dat darmdysbiose lokale ontstekingen veroorzaakt, wat zelfs leidt tot gaatjes in de darmwanden. Dit zogenaamde ‘lekkende-darmsyndroom’ bleek voedselallergieën en -intoleranties te kunnen veroorzaken, en het speelt een rol bij ernstige darmziekten zoals het prikkelbaredarmsyndroom en de ziekte van Crohn.

Het fenomeen ‘lekkende darm’ werd 40 jaar geleden nog belachelijk gemaakt, maar inmiddels wordt het meer erkend als medische aandoening. Volgens een recent overzichtsartikel wordt het nu echt beschouwd als een oorzaak van niet alleen voedselallergieën en darmaandoeningen, maar ook van obesitas, hepatitis, lupus, coeliakie, diabetes type 1 en zelfs sommige vormen van kanker.1

Nog verbazingwekkender is het, gezien de afstand tussen de hersenen en de darmen, dat het meest opwindende onderzoeksgebied momenteel het verband betreft tussen de darmen en geestesstoornissen. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat de darmen en de hersenen nauw met elkaar verbonden zijn.
Ten eerste is er een belangrijke fysieke verbinding tussen de twee gebieden, via de nervus vagus. Bovendien is de communicatie geen eenrichtingsverkeer: de darmen zenden signalen naar de hersenen en andersom. Dit staat bekend als de ‘darm-hersen-as’.

Zou zoiets eenvoudigs als het manipuleren van darmbacteriën het antwoord kunnen zijn op dementie?

Ook produceren sommige darmbacteriën metabolieten die identiek zijn aan chemische stoffen in de hersenen. De voornaamste hiervan zijn de neurotransmitters serotonine, een belangrijke stemmingsveranderende chemische stof, en dopamine, het ‘beloningsstofje’. Verrassend genoeg wordt gedacht dat beide neurotransmitters bijna volledig in de darm worden geproduceerd, wat helpt verklaren waarom de darm steeds vaker wordt aangeduid als ‘het tweede brein’.

Maar kunnen veranderende darmbacteriën daadwerkelijk mentale toestanden beïnvloeden? Het antwoord is ja. Het eerste bewijs komt – onvermijdelijk – uit laboratoriumproeven op knaagdieren. Het opzettelijk veranderen van de darmmicrobiota van dieren kan hun gedrag sterk beïnvloeden, bijvoorbeeld door stress en angst te veroorzaken.2

Darmen, ons tweede brein

Er is een golf van interesse onder neurologen, die zich storten op het onderzoek naar de relatie tussen de darm-hersen-as en geestelijke gezondheid, met enkele interessante bevindingen. ‘Er werd de afgelopen 10 jaar steeds meer bewijs gevonden voor een sterke samenhang tussen de samenstelling van het darmmicrobioom en verschillende psychische stoornissen’, aldus een overzicht van het bewijs eind vorig jaar.3

Een van de meest spectaculaire bevindingen is het verband tussen darmdysbiose en autisme. In dit onderzoeksgebied heeft onder anderen dr. Andrew Wakefield baanbrekend werk verricht eind jaren negentig.4 Hoewel hij vooral bekend staat om zijn ‘controversiële’ onderzoek naar vaccins, is Wakefields vroege dysbiose/autisme-werk nu door andere onderzoekers gerepliceerd, waarbij sommigen een verband vonden tussen autismespectrumstoornissen (ASS) en antibiotica.
De theorie dat het steeds vaker voorschrijven van antimicrobiële geneesmiddelen aan zeer jonge kinderen de oorzaak is voor de exponentiële toename van ASS, is inderdaad een alternatief voor vaccins als oorzaak. Tot dusverre zijn pogingen om ASS bij kinderen te verbeteren door hun darmdysbiose te behandelen beperkt, maar wel veelbelovend.

Ook bij ouderen worden neurologische aandoeningen steeds meer in verband gebracht met het microbioom. Zo wordt nu gedacht dat de ziekte van Parkinson op zijn minst gedeeltelijk gerelateerd is aan de darmgezondheid. In een reeks proeven ontwikkelden muizen die werden behandeld met ontlastingsmonsters van parkinsonpatiënten ‘motorische disfunctie’, dat wil zeggen parkinson-achtige symptomen.6

Volgens een recent overzicht van het bewijs bij dieren lijkt de reden te zijn dat er, wanneer de gezondheid van de darmbacteriën in gevaar komt, door het hele lichaam heen ontstekingsreacties op kunnen treden, die ook door de bloed-hersenbarrière heengaan en zo neuroinflammatie en uiteindelijk neurodegeneratie kunnen bevorderen’.7

Recent vond de Universiteit van Aarhus in Denemarken bewijs dat parkinson in de darmen kan beginnen en zich naar de hersenen kan verplaatsen.7 En nog meer reden voor hoop is er voor de andere grote uitdaging van de ouderdom: de ziekte van Alzheimer. Nogmaals, hierbij wezen muizen de weg. In 2019 meldden Hongaarse wetenschappers dat probiotica en lichaamsbeweging de cognitieve functies verbeterden van muizen die zodanig genetisch gemanipuleerd waren dat ze alzheimer kregen.8
Tevens hebben Amerikaanse wetenschappers ontdekt dat het veranderen van de darmbacteriën van muizen kan voorkomen dat de met alzheimer geassocieerde bèta-amyloïde plaques zich kunnen vormen in de hersenen.9

Belofte voor preventie

Er zijn maar vrij weinig menselijke onderzoeksgegevens, maar afgelopen november kondigden Italiaanse neurologen enkele opwindende nieuwe bevindingen aan.10 Ze hadden 150 Italiaanse senioren van 65 tot 85 jaar vergeleken, van wie er ongeveer 90 de diagnose alzheimer hadden, terwijl de rest mentaal volledig functioneerde.
Hersenscans van de dementiegroep bevestigden de klassieke tekenen van alzheimer, amyloïde plaques in de hersenen. Ooit werd gedacht dat ze de hoofdoorzaak van alzheimer waren, maar nu wordt aangenomen dat deze plaques niet de oorzaak van de ziekte zijn, maar het resultaat.

De onderzoekers ontdekten vervolgens dat het darmbacteriënprofiel van alzheimerpatiënten, net als bij de dierproeven, ook significant verschilde van dat van mentaal gezonde senioren. ‘Hun microbiota heeft een verminderde microbiële diversiteit, met een oververtegenwoordiging van bepaalde bacteriën en een sterke afname van andere microben’, aldus professor Giovanni Frisoni.

‘Onze resultaten zijn onbetwistbaar: bepaalde bacteriële producten van de darmmicrobiota hangen samen met de hoeveelheid amyloïde plaques in de hersenen’, zei zijn collega dr. Moira Marizzoni.

Maar hoe kan de darm de hersenen beïnvloeden? De aanwijzing kwam van de bloedmonsters van alzheimerpatiënten, waarin het onderzoeksteam specifieke, door darmbacteriën geproduceerde ‘ontstekingsmarkers’ vond die overeenkwamen met de aanwezigheid van amyloïde plaques; deze waren niet aanwezig in het bloed van de cognitief gezonde deelnemers.

De Italiaanse groep is niet de enige die dit verbazingwekkende verband tussen darmbacteriën en dementie vond.  Een onderzoeksteam uit Wisconsin meldde dat ‘het darmmicrobioom van alzheimerpatiënten zorgde voor afname van de microbiële rijkdom en diversiteit’.11

Dit is allemaal veelbelovend. Dementie is een angstaanjagende ziekte en het aantal gevallen ervan neemt exponentieel toe, waardoor het kanker en hartaandoeningen nu naar de kroon steekt als belangrijke doodsoorzaak. Ondanks de miljarden die de farmaceutische industrie heeft uitgegeven, kan het nog niet worden genezen. Zou zoiets eenvoudigs als het manipuleren van darmbacteriën het antwoord kunnen zijn? Misschien met een op maat gemaakte, persoonlijke cocktail van bacteriën?

Volgens Frisoni is dit scenario te optimistisch, maar hij voorziet wel een grote rol voor darmbacteriën bij de preventie. ‘We moeten eerst de bacteriestammen van de cocktail identificeren’, zegt hij. ‘Dan zou het een neuro-beschermend effect kunnen hebben in een zeer vroeg stadium van de ziekte, met het oog op preventie in plaats van behandeling.’

Wat preventie betreft, is er zelfs nog meer goed nieuws voor mensen met een veel groter risico op alzheimer dan gemiddeld: mensen met een genetische mutatie die bekend staat als het APOE4-allel, dat hun risico op alzheimer tot 12 keer verhoogt. Een team van de Britse Universiteit van East Anglia heeft ontdekt dat mensen met dat gen een uniek darmmicrobioom hebben, specifiek voor hun aandoening. Dit biedt ‘het vooruitzicht om het risico op alzheimer te keren door de darmbacteriesamenstelling te veranderen’, aldus de bemoedigende conclusie van de onderzoekers.12

Bronnen
1 Front Immunol, 2017; 8: 598
2 J Clin Invest, 2015; 125: 926–38
3 Exp Neurobiol, 2020 doi: 10.5607/en20047
4 J Pediatr Gastroenterol Nutr, 2002; 34 Suppl 1: S14–7
5 Minerva Gastroenterol Dietol, 2018; 64: 333–50
6 Cell, 2016; 167: 1469–80.e12
7 Mol Neurobiol, 2019; 56: 1841–51; Brain, 2020; 143:3077–88
8 Exp Gerontol, 2019; 115: 122–31
9 Sci Rep, 2016; 6, 30028
10 J Alzheimers Dis, 2020; 78: 683–97
11 Sci Rep, 2017; 7: 13737
12 FASEB J, 2019; 33: 8221–31

Wilt u dit artikel lezen?

Als abonnee kunt u dit artikel gratis lezen door in te loggen op uw account. Nog geen abonnee? Sluit nu een abonnement af.

Andere artikelen van Tony Edwards

De opkomst van Anthony Fauci

De waarheid over alcohol en gezondheid

Sterke verhalen, zwakke bewijzen

Het glas halfvol: de waarheid over alcohol

De zoetstofparadox

Marktwerking en zorg?

Veel politici spreken zich uit over marktwerking in de zorg. Volgens sommigen helpt concurrentie om kosten te beteugelen. Volgens anderen leidt het juist tot meer kosten en minder kwaliteit. De uitspraken van voor- en tegenstanders zijn niet altijd onderbouwd. Ten...

Gastcolumn: Emoties kun je als voedsel verteren

Er is de afgelopen jaren een gestage toename te zien van het aantal mensen dat psychische aandoeningen ontwikkelt.1 Dat is zorgelijk, maar eigenlijk ook relatief eenvoudig te veranderen. De kern van het probleem is dat veel mensen hun emoties niet adequaat kunnen...

De borsten

Zacht, rond, fier, stevig, klein, hangend, veranderd of zelfs afwezig na een operatie… Borsten zijn er in vele prachtige soorten en maten. Ze bestaan uit vetweefsel, bindweefsel, ligamenten én borstklieren; elke borst is gevuld met zo’n vijftien tot twintig lobben die...

Holistische hulp bij een kinderwens

Zwanger worden, het lijkt zo vanzelfsprekend. Toch heeft 1 op de 5 stellen vruchtbaarheidsproblemen - en dat worden er steeds meer. In haar praktijk begeleidt Ingrid Schoonveld vrouwen met een onvervulde kinderwens. Schoonveld werkte al jaren in de communicatiesector...

Beter naar je gevoel (leren) luisteren deel 2

In het eerste deel van dit tweeluik las je waarom het een uitdaging kan zijn om naar je gevoel te luisteren. In dit tweede deel gaan we in op het maken van gezonde voedingskeuzen, door een situatie te creëren waarin je op je gevoel kunt leren vertrouwen. Belangrijke...

Tony Edwards avatar

Over de auteur

Tony Edwards is afkomstig uit Engeland maar bracht zijn jeugd door in Afrika. Het continent waar hij na zijn studie naartoe terugkeerde. Nar diverse omzwervingen is hij gesetteld in Canada en schreef het boek ''The Alchol Paradox'' en vele artikelen voor What doctors don't tell you en Medisch Dossier.
Lees meer artikelen van Tony Edwards