Nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen bieden misschien de mogelijkheid om onze cellen opnieuw te programmeren, zodat ze niet meer verouderen maar juist verjongen. Maar er zijn ook veel natuurlijke stoffen die de klok terug kunnen zetten. Cate Montana zocht het uit.

De wetenschap brengt ons steeds dichter bij de mogelijkheid om veroudering langzamer te laten verlopen, of zelfs om te keren tot verjonging. Veroudering is een onvoorstelbaar ingewikkeld proces, waar iedereen mee te maken krijgt, of je nu wilt of niet. Toch begrijpen we nog maar weinig van dit proces. Doorbraken op dit gebied kunnen ons dus niet snel genoeg komen. Volgens het VN-rapport World Population Prospects zullen er in het jaar 2050 wereldwijd meer dan 2,5 miljard mensen van 60 jaar of ouder zijn. Uitzoeken hoe we voorspoedig oud kunnen worden – in goede gezondheid een leeftijd van in de tachtig of negentig jaar bereiken – staat bovenaan het verlanglijstje van wetenschappers en artsen.

In december 2016 baarde een artikel in het tijdschrift Cell opzien in de wetenschappelijke wereld. De auteurs ervan verwezen naar een onderzoek waarin ouder wordende cellen van muizen en mensen werden verjongd door ze opnieuw te programmeren met stoffen die ‘Yamanaka-factoren’ worden genoemd. Deze stoffen bestaan uit eiwitten die normaal helpen bij de vermeerdering van DNA tijdens de celdeling. Ze blijken echter ook volgroeide (rijpe) cellen te kunnen veranderen in stamcellen. Muizen die deze stoffen kregen, werden minder snel oud en leefden langer.

Het opnieuw programmeren van cellen maakte ook dat de alvleesklier en de spieren van oudere muizen zich na schade beter konden herstellen. Wat leren we hiervan? Misschien hebben we nu de mogelijkheid om iets te doen tegen een paar van de belangrijkste oorzaken van veroudering: de achteruitgang van celstructuren in de loop der jaren, schade aan het DNA, en veranderingen in de snelheid van het ‘aflezen’ van genen en het vormen van eiwitten, veroorzaakt door invloeden uit de omgeving (zogenoemde epigenetische veranderingen).

We worden op veel manieren ouder

We worden op veel manieren en om veel redenen ouder. In ons DNA zitten zo’n 30.000 functionele genen (stukjes DNA met de genetische blauwdruk voor eiwitten). Daarnaast zijn er miljoenen andere stukjes DNA met aanvullende genetische informatie. Dat andere DNA bevat geen blauwdruk voor de vorming van eiwitten, maar geeft wel informatie aan alle cellen in het lichaam over hoe ze ons lichaam moeten bouwen en onderhouden. Hoe dat precies gebeurt, weten we niet. DNA zit in de kern van elke cel om bepaalde eiwitten (histonen) heen gedraaid, zoals een draad op een spoel, en vormt zo onze chromosomen. Elke keer dat een cel zich deelt, wordt al het DNA gekopieerd, zodat alle genetische informatie wordt doorgegeven aan de nieuwe cel. Deze verdubbeling van het DNA heet ‘DNA-replicatie’.

Het uiteinde van elk chromosoom wordt beschermd door een telomeer: een stukje DNA dat verder geen informatie bevat. Elke keer dat een chromosoom wordt afgewonden van de spoel om te worden gekopieerd, wordt het telomeer een stukje korter. Hoe korter het telomeer is, hoe vaker een cel zich gedeeld heeft en hoe ouder die cel is. Telomeren kunnen ook door andere oorzaken korter worden, bijvoorbeeld door stress, vrije zuurstofradicalen of ontstekingen.

Als het telomeer helemaal verdwenen is, is het DNA niet langer beschermd tegen zijn omgeving en kan het beschadigen, net zoals er rafels ontstaan aan het uiteinde van een touw. Hierdoor kunnen fouten ontstaan bij de DNA-replicatie, waardoor cellen afsterven of zich anders gaan gedragen, bijvoorbeeld in de vorm van kanker.

Er is nog een ander belangrijk proces dat verandert bij het ouder worden. Deze verandering heet ‘DNA-methylering’. Hierbij bindt een methyl-molecuul aan een stuk DNA. De methylgroep werkt op het DNA als een soort wegversperring, zodat een bepaald gen dat daar vlakbij ligt niet kan worden gebruikt. Dit proces, waarmee genen worden uitgeschakeld, zorgt dat cellen niet meer alle eiwitten kunnen vormen die ze nodig hebben om goed te werken. Het draagt bij aan typische ouderdomsziekten zoals kanker, artrose, afbraak van zenuwweefsel en dementie.1

Naarmate we ouder worden, gaat de vorming van stamcellen – de nog niet gespecialiseerde cellen die nodig zijn voor het herstel van weefsels en organen – ook langzamer. Mitochondriën, de energiecentrales van onze cellen, regelen de ‘ademhaling’ van de cellen en voorzien ze van alle benodigde energie (in de vorm van het molecuul ATP). De mitochondriën werken ook minder goed als we ouder worden, al is niet bekend of dat een oorzaak of gevolg is van ouderdom.

Van veel medicijnen weten we dat ze verband houden met een slechtere werking van mitochondriën, bijvoorbeeld statines, antibiotica, paracetamol en niet-steroïdale ontstekingsremmers (NSAID’s) zoals ibuprofen, om er enkele te noemen. Zonder ATP kan een cel niet overleven. Een slechtere werking van de mitochondriën hangt samen met afbraak van cellen, chronische ontsteking, minder activiteit van stamcellen en ouderdomsziekten.2
Ook de productie van hormonen neemt af bij het ouder worden. De hoeveelheid van de geslachtshormonen oestrogeen, testosteron en de voorloper daarvan, DHEA, neemt af, net als de zin in seks en de potentie. De hoeveelheid melatonine, het hormoon dat uw slaapritme regelt, daalt ook.

Slaapproblemen en slaaptekort (of dat nu komt door een tekort aan melatonine of door andere problemen, zoals angst of te laat doorwerken) leiden tot meer stress en tot het vrijkomen van het stresshormoon cortisol: dat hormoon neemt nooit af bij het ouder worden. Cortisol breekt lichaamsweefsels af. Het vermindert de spiermassa, draagt bij aan botontkalking en zorgt dat er meer buikvet wordt vastgehouden.

Ook de vorming van groeihormoon is een belangrijk proces bij het ouder worden. Groeihormoon is verantwoordelijk voor het onderhouden van de vetarme lichaamsmassa en botmassa, en voor het regelen van de omzetting van koolhydraten, de werking van hart en bloedvaten, het verstandelijke vermogen en veel andere regelprocessen in het lichaam. De hoeveelheid groeihormoon neemt af bij het ouder worden, maar ook onder invloed van stress en milieufactoren.

De zogenaamde gerontogenen (aanvallen op ons lichaam van buitenaf, zoals industriële verontreinigingen, arseen in grondwater, gifstoffen in de bodem en de voedselketen, uv-straling, bewerkt voedsel, alcohol, medicijnen en drugs, misbruik tijdens de jeugd en trauma’s) leveren een grote bijdrage aan onze veroudering. Dat gebeurt op verschillende manieren, onder andere door het effect dat ze hebben op alle hierboven genoemde fysiologische systemen. Hoe oud mensen worden, wordt in feite voor slechts 25 procent bepaald door genetische factoren; de rest is afhankelijk van ons gedrag en onze omgeving.3

Onderzoeken laten ook zien dat ouder worden een kwestie van synergie is: een combinatie van vele invloeden die samenwerken, waarbij er geen enkele invloed op zichzelf heel invloedrijk is. Het is de combinatie met andere oorzaken die bepalend is. Het goede nieuws is dat we veel gezonder en langer kunnen leven, zelfs wanneer we maar één van deze oorzaken verzwakken of uitschakelen.4

Medicijnen tegen veroudering?

De westerse geneeskunde probeert al eeuwen om het ouder worden te vertragen of om te keren. Tot nu toe zijn de beste uitkomsten hiervan niet zo effectief.

Hormoonvervangingstherapie (HRT) werd eind jaren 60 van de vorige eeuw geïntroduceerd om bij vrouwen lastige overgangsklachten te verzachten, zoals opvliegers, nachtelijk zweten, een droge vagina en stemmingswisselingen. Hoewel wetenschappers toegeven dat het helemaal nog niet duidelijk is of een daling van de hormoonspiegels wel of niet bij gezond ouder worden hoort,5 wenden mensen zich tegenwoordig in de eerste plaats tot HRT en andere hormoonsupplementen (die hier niet voor bedoeld zijn) om veroudering tegen te gaan: voor een jongere huid en betere seksuele prestaties, een hogere botdichtheid en minder lichaamsvet.

Toch blijkt uit onderzoek dat daar behoorlijke risico’s aan kleven. In 2002 werd in een degelijk (gerandomiseerd en gecontroleerd) onderzoek van de Amerikaanse gezondheidsorganisatie NIH de standaard HRT-behandeling, met de hormonen oestrogeen en progesteron, vergeleken met een placebo. Aan dit onderzoek deden 16.608 vrouwen in of na de overgang mee. Het onderzoek liet zien dat HRT een grotere kans gaf op borstkanker, beroerte, hart- en vaatziekten en bloedstolsels. Het werd na vijf jaar stopgezet vanwege de gevaren die het zou geven als het onderzoek volgens planning achtenhalf jaar zou voortduren.6

Sindsdien is de verhoogde kans op borstkanker bij HRT in een aantal aanvullende onderzoeken bevestigd. In die onderzoeken werden nog eens tienduizenden vrouwen onderzocht.7 Ook verschillende andere soorten kanker, waaronder eierstokkanker, meningioom en bepaalde vormen van huidkanker zijn in verband gebracht met de therapie.8 Toch beveelt de Amerikaanse voedings- en geneesmiddelenautoriteit (FDA) HRT nog steeds aan voor een droge vagina, opvliegers en het voorkomen van botontkalking.

De recent ontwikkelde ‘bio-identieke’ hormonen progesteron en oestradiol zijn ook door de FDA goedgekeurd voor het verlichten van overgangsklachten en het verkleinen van de kans op botontkalking. Deze middelen worden aangeprezen als veiliger alternatieven voor traditionele HRT-middelen, omdat de werkzame stof ervan gelijk is aan de hormonen die ons lichaam maakt. Er moeten nog wel grote en langdurige onderzoeken worden uitgevoerd om te testen of dit klopt. Het is mogelijk dat de gezondheidsrisico’s van HRT het gevolg zijn van een veranderde blootstelling van het lichaam aan (alle) hormonen, of dat ze ontstaan door de niet-actieve hulpstoffen in de middelen, die nodig zijn om het middel in het bloed te laten opnemen. In beide gevallen is er geen reden om aan te nemen dat bio-identieke hormonen veiliger zijn, alleen omdat hun chemische structuur ietwat is aangepast.9

Niet alleen vrouwen lopen gevaar door hormoonvervangingstherapie. De populariteit van testosteronsupplementen groeit snel onder ouder wordende mannen. Die gebruiken HRT om symptomen van een tekort aan testosteron (‘laag T’), zoals vermoeidheid en minder zin in seks, te bestrijden. De veiligheid en effectiviteit hiervan op de lange termijn zijn echter niet bekend.

Testosteron-HRT is onderzocht bij 60 oudere mannen met lage testosteronwaarden. Het bleek dat de spiermassa en botdichtheid minder afnamen, en dat de verstandelijke vermogens verbeterden. Het ging echter ook samen met prostaatvergroting, die vervelende klachten zoals moeite met plassen kan veroorzaken.10 Een onlangs uitgevoerde overzichtsstudie liet een zorgwekkend verband zien tussen testosteron-HRT, met name bij hoge doses, en de kans op hart- en vaatziekten.11 Uit een ander onderzoek bleek dat testosteron-HRT de groei van plaques in de kransslagaders van het hart versnelde. Zulke plaques zijn een belangrijke oorzaak van hartaanvallen.12

In een drie jaar durend onderzoek werd het voordeel van testosteron-HRT op de lange termijn onderzocht. Aan dit onderzoek deden 156 oudere mannen mee met een (te) lage testosteronspiegel. Het bleek dat de aanvulling van testosteron, vergeleken met een placebo, geen effect had op de seksuele prestaties of op de kwaliteit van leven wat betreft de gezondheid.13 Alles bij elkaar is het nog lang niet duidelijk of het voordeel van het middel tegen de risico’s opweegt.

Aanvulling van groeihormoon (GH) gaat ook samen met risico’s en complicaties die groter lijken dan elk mogelijk voordeel, dat in onderzoeken op zijn best marginaal was. Ouderen die GH-supplementen gebruiken, hebben vaker carpaaltunnelsyndroom, vergrote borsten bij mannen, ze houden vaker vocht vast en hebben mogelijk vaker insulineresistentie.14

Hoewel de hoeveelheid GH sterk afneemt bij het ouder worden, en dit samengaat met andere tekenen van leeftijdsgebonden achteruitgang van het lichaam, heeft onderzoek met muizen laten zien dat een tekort aan GH leidt tot een uitzonderlijk hoge levensverwachting, terwijl GH-supplementen veroudering versnellen.15 Dat betekent dat de leeftijdsgebonden afname van GH veel ingewikkelder is dan een simpel tekort dat u moet aanvullen.

Als we de voors en tegens van het gebruik van medicijnen tegen veroudering overwegen, is het duidelijk dat we gewoon nog niet genoeg weten over waarom ons lichaam veroudert. Daarom kunnen we niet verwachten dat geneesmiddelen ons op korte termijn de ‘eeuwige jeugd’ zullen brengen. Gelukkig zijn er wetenschappelijke bewijzen voor vele natuurlijke oplossingen voor de problemen van het ouder worden, voor alle mensen die geen geneesmiddelen en synthetische hormonen willen gebruiken.

Voorspoedig ouder worden

Als ‘voorspoedig’ ouder worden voor 75 procent is toe te schrijven aan onze omgeving en leefstijl, is het niet meer dan logisch om onze leefstijl aan te passen, in plaats van medische oplossingen te zoeken, om langer en prettiger te leven.

Onlangs is onderzocht hoe veranderingen van leefstijl de lengte van telomeren beïnvloedt. Tien patiënten volgden hiervoor een vegetarisch, vetarm, koolhydraatarm dieet met veel fruit, groenten en onbewerkte granen. Ze deden aan yoga en meditatie om stress te verminderen, bezochten wekelijks een steungroep en wandelden zes dagen per week 30 minuten per dag. In de loop van vijf jaar nam de lengte van de telomeren van deze patiënten aanzienlijk toe. Hoe beter de patiënten zich aan hun dieet en leefstijl hielden, des te sterker was de verbetering van de lengte van telomeren.16

De vorming van GH kunt u op natuurlijke wijze stimuleren met bepaalde supplementen, zoals L-arginine, GABA, L-ornithine en alfa-GPC (zie kader, pagina 34). De gezondheid van mitochondriën en de vorming van ATP kunt u versterken door antioxidanten te gebruiken, zoals co-enzym Q10. Richard Walker, oprichter van het tijdschrift Clinical interventions in aging, zegt het zo: ‘Door het voortdurende onderzoek naar de gevolgen van ouder worden, wordt het zo langzamerhand duidelijk dat de medische praktijk een stap moet maken van een model dat op ziekten gericht is, naar een model dat op gezondheid gericht is, om tot op hoge leeftijd voor een goede kwaliteit van leven te zorgen.’

Steeds meer artsen met interesse voor geïntegreerde geneeskunde zijn het hiermee eens. Functioneel arts Phil Meyers, oprichter van Phi Wholeness, een anti-verouderingscentrum in Missouri, biedt een programma aan dat veroudering tegengaat. Deelnemers beginnen het programma met een consult, dat onvermijdelijk leidt tot veranderingen in de voeding. Die veranderingen zijn gericht op gezonde darmen, en stoffen die ontsteking bevorderen of die giftig zijn voor het zenuwstelsel worden uit het dieet geschrapt.

Dat betekent dat een voedingsschema wordt gevolgd waaruit alle bekende boosdoeners worden weggelaten: suiker, geraffineerde en bewerkte voedingsmiddelen, kunstmatige ingrediënten, genetisch gemodificeerde organismen, kunstmatige zoetstoffen, fluoride. Er mag geen kwik in uw vullingen zitten. Etiketten moet u altijd goed lezen om verborgen zenuwgiffen zoals natriumcaseïnaat, calciumcaseïnaat, gehydrolyseerde plantaardige eiwitten en gistextract te vermijden. Deze stoffen kunnen overal in zitten, van energierepen tot eiwitsupplementen.

Patricia Sylwester, functioneel specialist in Washington, beaamt dat het niet door de techniek komt dat iemand langer gezond blijft. ‘Ik ben 25 jaar een traditioneel arts geweest die medicijnen voorschreef, maar verandering van leefstijl werkt veel beter dan welk medicijn of welke techniek dan ook, als we tot op hoge leeftijd onze verstandelijke vermogens en een goede gezondheid willen behouden.’

Sylwester begint met een consult en doet daarna een aantal laboratoriumtests om de uitgangswaarden te bepalen. Vervolgens kijkt ze goed naar de stress en de hormoonproductie, en ten slotte analyseert ze het voedings- en slaappatroon van de patiënt. ‘Ik vind meestal veel ontstekingen en problemen met het regelen van de bloedsuiker,’ zegt ze. ‘Daarbij hebben we over het algemeen veel te veel stress en slaapt niemand voldoende. Al deze dingen leiden tot vroegtijdig ouder worden en overlijden.’

Om echte veranderingen te zien, moeten we onze leefstijl drastisch veranderen. Sylwester en Meyers geloven allebei dat de tijd die dat kost, het grootste struikelblok vormt. Meyers legt uit dat er soms mensen bij hem komen die denken dat ze een paar snelle, eenvoudige aanpassingen kunnen maken en daarmee de gewenste resultaten kunnen bereiken. ‘Dat idee van “Ik probeer een weekje geen tarwe te eten en kijk hoe dat gaat” werkt gewoon niet,’ zegt hij. ‘Het duurt drie, zes, negen maanden, misschien wel een jaar, voordat u uw hele systeem opnieuw heeft opgestart.’

Maar voor wie de veranderde leefstijl volhoudt, is het dat zeker waard. ‘Als u dit toepast, keert u het verouderingsproces letterlijk om,’ zegt hij. ‘In welke mate dit gebeurt, hangt altijd af van uw leeftijd, hoelang het afbraakproces al plaatsvindt, met welk afbraakproces u te maken heeft, en hoeveel u aan uw leefstijl moet veranderen.’

Lorraine uit St. Louis in Missouri is 44 jaar. Ze werd patiënt van Meyers nadat ze tekenen van ouderdom bij zichzelf begon te zien: haar lichaam werd trager en pijnlijker, ze had minder energie en minder zin in het leven, kreeg te veel buikvet, cellulitis, rimpels en zakwangen, een uitgezakte hals en diepe groeven op haar borst. ‘Ik was er niet blij mee,’ zegt ze. ‘Ik dacht dat ik best gezond at. Maar toen kwam ik er pas achter in hoeverre mijn “gezonde” voeding de oorzaak was van mijn vooruitstekende buik en de pijn in mijn lichaam. Ik had te maken met verborgen gifstoffen, waarvan ik niet eens wist dat ze bestonden.’

Sinds ze een aantal veranderingen in haar voeding en leefstijl heeft doorgevoerd, voelt ze zich sterker, beweegt ze zich gemakkelijker, en heeft ze meer energie en zin in het leven. ‘De groeven in mijn borst zijn nu verdwenen, hij is glad, ondanks het feit dat ik veel in de zon zit. De huid van mijn uitgezakte hals is glad, en mijn zakwangen en rimpels in mijn gezicht zijn zoveel beter dat ik op een dag in de spiegel keek en tegen mezelf zei: “Ik lijk wel iemand anders. Aan wie doet dit gezicht me denken? Oh ja, aan mijzelf. . . zoals ik er tien jaar geleden uitzag!”’

Bronnen:
Dr Phil Meyers, Phi Wholeness: www.phiwholeness.com
Dr Patricia Sylwester, Vital Rejuvenation: wellnessolympia.com

Literatuur
1. Rejuvenation Res, 2012; 15: 483-94
2. Mol Cell, 2016; 61: 654-66
3. Immun Ageing, 2016; 13: 12
4. Antioxidants (Basel), 2015; 4: 793-810
5. Clin Interv Aging, 2014; 9: 1175-86
6. JAMA, 2002; 288: 321-33
7. J Natl Cancer Inst, 2013; 105: 526-35
8. Lancet, 2015; 385: 1835-42; Eur J Cancer, 2013; 49: 3303-10; Cancer Causes Control, 2012; 23: 379-88
9. Pharmacotherapy, 2014; 34: 410-23
10. Muscle Am J Physiol Endocrinol Metab, 2014; 306: E433-E442; Cognitive Clin Interv Aging, 2014; 9: 1327-1333
11. J Sex Med, 2018; 15: 820-38
12. JAMA, 2017; 317: 708-16
13. JAMA, 2015; 314: 570-81
14. Ann Intern Med, 2007; 146: 104-15
15. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab, 2017; 31: 113-25
16. Lancet Oncol, 2013; 14: 1112-20
17. Biochim Biophys Acta, 2000; 1459: 397-404

Supplementen die de klok terug kunnen draaien

Functioneel werkende artsen raden de volgende supplementen aan. Van deze supplementen is aangetoond dat ze veroudering op verschillende manieren omkeren.

Om de productie van groeihormoon te bevorderen:
L-arginine is een aminozuur dat wordt gebruikt om eiwitten in het lichaam te maken. Het slikken van l-arginine kan de reactie op groeihormoon versterken, en in combinatie met inspanning verhoogt het de concentraties groeihormoon.
GABA is een stof die het doorgeven van signalen tussen zenuwcellen remt en inwerkt op het centrale zenuwstelsel.
Het verhoogt de concentraties groeihormoon zowel in rust als na inspanning.
L-ornithine is een aminozuur dat de afgifte van groeihormoon na inspanning bevordert.
Alfa-GPC is een stofje in de hersenen dat de productie van groeihormoon verhoogt, vooral in combinatie met inspanning.

Om de gezondheid van mitochondriën en de vorming van ATP te bevorderen:
NAD (nicotinamide-adenine-dinucleotide) is een co-enzym dat in alle levende cellen voorkomt. Het is bij veel processen betrokken, zoals de vorming van ATP, de werking van mitochondriën en herstel van DNA. NAD supplementen zijn tamelijk nieuw als toepassing tegen veroudering. Er is nog niet veel bekend over de juiste dosering.
MitoQ is een aangepaste vorm van het antioxidant co enzym Q10 uit de mitochondriën. Deze vorm is kleiner en kan gemakkelijker biologische membranen passeren, zoals de wand van de mitochondriën.
Alfa-lipoïnezuur en acetyl-L-carnitine zijn sterke antioxidanten die de vorming van ATP in de mitochondriën verhogen.
Glutathion is een cruciaal antioxidant in het lichaam, dat schade aan de cellen door vrije radicalen en sterk reagerende zuurstofionen helpt voorkomen. Ook ondersteunt het de lever bij het ontgiften van het bloed. Het helpt rimpels en ouderdomsvlekken te verminderen.
Resveratrol is een stof uit druiven die de vorming van ATP in de mitochondriën bevordert en cellen beschermt tegen sterk reagerende zuurstofionen.

Reinigingsbeurt tegen veroudering

Naast inspanning, leefstijl, voeding en mindfulness raadt Phil Meyers de volgende supplementen aan om de darmen te reinigen ter ondersteuning van een gezonder en langer leven:

Restore: Een mineralensupplement uit aarde (via internet verkrijgbaar), dat de cellen in het slijmvlies van het spijsverteringskanaal sterker maakt en zo de spijsvertering verbetert, klachten door een lekkende darm verzacht, en de verbinding tussen darmen en hersenen verbetert.
Moleculaire waterstof: Dit neutraliseert sterk reagerende vrije radicalen door ze om te zetten in water.
C60: Deze vorm van koolstof is een sterk antioxidant en wegvanger van vrije radicalen (zie Medisch Dossier, oktober 2018). Hij word verkocht als suspensie van nanopartikels in verschillende soorten olie, waaronder olijf-, kokos-, avocado- en zonnebloemolie.

Superfoods om veroudering van de huid tegen te gaan

Collageen is het meest voorkomende eiwit in ons lichaam. Het vermogen van het lichaam om nieuw collageen te vormen is essentieel voor een stevige huid en goede wondgenezing. Uit onderzoek blijkt dat supplementen met een specifiek soort collageen-hydrolysaat (CH), of gelatine, de elasticiteit van de huid aanzienlijk verbeteren en vocht in de huid brengen, zonder bijwerkingen.1

Om de vorming van collageen te bevorderen, kunt u vis eten met veel omega 3-vetzuren, zoals tonijn en zalm. Of u kunt supplementen met visolie gebruiken. Hennepzaad bevat ook veel omega 3- en omega 6-vetzuren.

Bouillon van botten helpt bij de vorming van collageen, bouwt en herstelt spierweefsel, ondersteunt de minerale botdichtheid, stimuleert de opname en vorming van voedingsstoffen, en helpt spierweefsel en bindweefsel te versterken. Het zorgt ook dat het lichaam antioxidanten beter kan gebruiken.2

Recept: Om bouillon van botten te maken, kookt u 3 pond gespleten runderbotten (zodat het beenmerg open ligt), en voegt u een pond kippenklauwtjes toe. Voeg 1-2 eetlepels appelciderazijn toe. Breng aan de kook en laat het op laag vuur 12 uur sudderen. Zeef de bouillon en breng hem op smaak. Drink minimaal 1 mok per dag en/of gebruik hem in recepten.

Vitaminen om de huid te ondersteunen

Vitamine A helpt om vrije radicalen weg te vangen. Het zit onder andere in broccoli, wortelen en abrikozen.
Vitamine B2 helpt de ‘ademhaling’ van de cel. Het zit in runderlever, lamsvlees, melk, paddenstoelen, sojabonen, eieren, yoghurt, spinazie, amandelen en zongedroogde tomaten.
Vitamine B3 geeft de elasticiteit van uw huid een natuurlijke boost. Het zit in kalkoen, kip, tonijn, pinda’s en lever.
Vitamine B5 remt ontstekingen. Het zit in visolie, paddenstoelen, avocado’s en eieren.
Vitamine B6 brengt vocht in de huid. Het zit in varkensvlees, vis, eieren, sojabonen en volkoren ontbijtgranen zoals havermout.
Vitamine B8 (biotine) brengt van binnenuit vocht in de huid. Het zit in eidooiers, avocado, melk, koninginnen-gelei en sojabonen.
Vitamine C helpt de huid te beschermen tegen uv-straling. Het zit in vruchten zoals sinaasappels, grapefruit en kiwi.
Vitamine D helpt bij het herstellen van cellen. Het zit in vette vis, zuivel-producten, runderlever en eidooiers.