Stress kan in een aantal jaren zó hoog oplopen dat u opgebrand raakt. Pieter de Koning en Marcus van den Roovaart ontwikkelden samen met een groep professionals, met wie zij al jaren kennis en ervaringen delen, een grondige aanpak voor een fundamentele verandering bij herstel van burn-out.

Het lijkt of we er niet echt aan willen: de ernst en omvang van burn-out worden na twintig jaar oplopende verzuimcijfers, nog steeds onderschat. Burn-out is op weg welvaartsziekte nummer één te worden: een miljoen Nederlanders zit in de gevarenzone.1 Waren het vroeger de vijftigers die opgebrand raakten, nu worstelt al een kwart van de studenten met burn-out klachten.2 Volgens verschillende wetenschappelijke bronnen is twee derde van de doktersbezoeken tegenwoordig stressgerelateerd.3 Dit heeft zowel grote financiële als psychosociale gevolgen voor mens én maatschappij.

Situatie alarmerend

In de behandelpraktijken van Pieter en Marcus melden zich dagelijks mensen die worstelen met burn-out klachten. Dit is een alarmerende situatie, menen zij: drie miljoen werknemers geven aan behoefte te hebben aan maatregelen tegen werkstress4, ondertussen neemt het aantal mensen met burn-out nog steeds toe.

‘Burn-out bestaat uit een hele reeks van symptomen, die niet altijd als zodanig herkend worden,’ zegt Marcus. Alhoewel de diagnose burn-out niet is opgenomen in de DSM-V (de Diagnostical Statistical Manual of Mental Disorders) wordt de diagnose burn-out wel vaak gesteld door artsen en ook mensen zelf hanteren deze diagnose. ‘Er wordt echter opvallend weinig ingegrepen op deze veel voorkomende reden van verzuim,’ merkt Pieter op. Het lijkt erop dat burn-out klachten er nu eenmaal bij horen in onze steeds meer prestatiegerichte maatschappij en dat vindt hij een zorgwekkende ontwikkeling: ‘Niet alleen voor mensen met burn-out zelf, maar ook voor hun directe omgeving. Kijk eens naar situaties in ziekenhuizen: het is al sinds 2015 bekend dat een op de acht specialisten last heeft van burn-out klachten, maar ziekenhuizen hebben hiervoor nog steeds geen preventief beleid ontwikkeld.’5

Overprikkeling

Onze huidige maatschappij worstelt met heel andere gevaren dan vroeger. Direct levensbedreigende situaties, zoals bij de Neanderthalers, zorgden voor een korte stressrepons waarbij hartslag en bloeddruk omhoog gingen en stresshormonen in het bloed kwamen. Dit had een belangrijke overlevingsfunctie en staat in de evolutietheorie bekend als het better safe than sorry-principe.3 De ‘gevaren’ van onze huidige 24-uurs economie zijn echter van een heel andere aard. Direct levensbedreigende situaties zijn grotendeels verdwenen, maar de voortdurende druk, werkstress, een sluipend gevoel van onveiligheid en de verleidingen van sociale media met non-stop informatie lijken ons alarmsysteem steeds meer continu aan te jagen. Dit heeft vooral een overprikkeling van ons mentale systeem tot gevolg.

Onze hersenen reageren nog steeds hetzelfde: met de aanmaak van de stresshormonen adrenaline en cortisol, om de druk de baas te zijn en te kunnen blijven presteren. Ons stressregulatiesysteem raakt steeds meer ontregeld omdat het de overload aan prikkels niet op tijd kan verwerken. ‘Neem daarbij het feit dat mensen steeds minder bewegen,’ voegt Marcus toe, ‘dat is vragen om moeilijkheden: mentale overstress in combinatie met fysieke onderstress is als een stilstaande auto die op volle toeren draait, en die raakt oververhit. Voordat iemand burn-out raakt, leeft hij of zij geen maanden, maar vaak al jaren in een fight-flight-freeze modus; gewenning en soms verkeerd medicatiegebruik zorgen ervoor dat we vaak te laat aan de bel trekken.’ Onderzoek toont al langer aan dat we ziek kunnen worden van langdurige stressresponsen.6 Hoge werkstress bijvoorbeeld, verhoogt vier keer de kans op hart- en vaatziekten.7

Burn-out klachten

‘Burn-out is een ingrijpende fysieke, psychische én emotionele ontregeling, waarbij gaandeweg allerlei klachten ontstaan,’ vertelt Pieter. ‘Het is daarom belangrijk dat men inzicht krijgt in wat er precies aan de hand is.’ Iemand die burn-out is, kampt met ernstige symptomen zoals extreme vermoeidheid, hoofdpijn, zweten, slecht slapen, spierpijnen, aandachts- en concentratieklachten en vooral een nerveuze spanning in zijn of haar hele lijf. ‘Het adequaat omgaan met deze klachten levert vaak nog meer spanning op in relatie met een partner, werkgever of bedrijfsarts. Want de psychische symptomen zoals labiliteit, angst, besluiteloosheid en een voortdurend gevoel van falen of nutteloosheid, zijn aan de buitenkant maar deels zichtbaar en moeilijk in te voelen als u dat nooit heeft meegemaakt,’ weten beide behandelaars van vele cliënten uit hun praktijk. ‘Let wel, het lichaam is oneindig intelligent en kent vele manieren om zolang mogelijk in een redelijke staat van evenwicht te blijven; ziektesymptomen zijn immers signalen en een inspanning van het lichaam om te kunnen herstellen. Maar als er te veel prikkels blijven binnenkomen, én er is geen energie meer om deze te verwerken, dan kan het lampje ineens uitgaan,’ vertellen zij. ‘U kunt nergens meer tegen en niets meer aan. System shut down. U bent opgebrand.’

Eigenzinnige aanpak

De Mens tot Mens-aanpak van Marcus en Pieter is gebaseerd op een holistisch mensbeeld en gaat uit van het zelfherstellend vermogen van de mens. Er is bereidheid en wilskracht voor nodig om burn-out te overwinnen, en daarbij is hulp onontbeerlijk. Volgens de behandelaars is een veilige en liefdevolle omgeving een voorwaarde om zelf herstel in gang te kunnen zetten. Mens tot Mens is vooral gericht op herstel bij burn-out in groepsverband, omdat de trainers overtuigd zijn (en uit eigen ervaring weten) dat de werking van een groep effectiever is dan wanneer alleen individueel wordt gewerkt aan herstel.

Voordat herstel in gang gezet wordt, richt de groep allereerst de blik naar binnen, op zoek naar de oorzaak van de burn-out. Naast het delen van ervaringen gaan deelnemers ook de confrontatie met pijn(en) in hun lichaam aan. Tevens wordt de eventuele partner in het herstelproces betrokken. Naast het groepsproces lopen parallel individuele counselingssessies en dieptemassages. Ook worden leef- en voedingsadviezen gegeven. ‘Meer dan dertig jaar ervaring in het begeleiden van zowel individuele als groepsprocessen, heeft ons geleerd dat deze route een weg is naar herstel op alle niveaus: mentaal, fysiek en emotioneel.’

Oorzakelijk versus symptomatisch

De stress waaraan iemand met burn-out blootstaat is vaak wel de aanleiding, maar zelden de oorzaak. ‘Symptoombestrijding met antidepressiva en angstmedicatie is meestal een kortetermijnoplossing die de oorzaak van de burn-out ongemoeid laat en het herstelproces bemoeilijkt,’ meent Marcus. ‘Maar al te vaak worden geneesmiddelen voorgeschreven in plaats van de vaardigheden op te doen die nodig zijn om met dergelijke beangstigende lichamelijke reacties om te gaan. Geneesmiddelen zwakken de gewaarwordingen alleen maar af en dragen niets bij aan een oplossing.8 Onze deelnemers onderzoeken allereerst diepere lagen in zichzelf om inzicht te krijgen in situaties die iemand als bedreigend of stressopwekkend ervaart. De weg naar binnen kan pijnlijk zijn, zeker als er een trauma of ingrijpende ervaring een rol heeft gespeeld bij het ontstaan van de burn-out. Samen gaan we op zoek naar deze onderliggende ervaringen die herstel mogelijk saboteren. Inzicht hierin is vaak een eerste belangrijke stap in het herstelproces.’

Groepsproces en feedback als medicijn

Binnen de groep staat communicatie van mens tot mens (en geen methode) centraal. ‘Wij gebruiken de kracht van een groepsproces en maken als trainers zelf ook onderdeel uit van dit proces. In een optimale sfeer van vertrouwen ontstaat een hechte groep, waarin het veilig is om alles oprecht en zonder omhaal te delen.’ De trainers begeleiden dit vanuit hun hart en met gevoel voor humor; dat relativeert en zorgt ervoor dat mensen zich werkelijk durven te openen en met de voor hun moeilijke thema’s naar buiten komen en van elkaars ervaringen kunnen leren. ‘Feedback geven en ontvangen blijkt de sleutel en het medicijn: openheid en eerlijkheid naar zichzelf en de ander werken helend en maken de zo noodzakelijke gedragsverandering bij herstel van burn-out eerder mogelijk,’ legt Pieter uit, die zelf ook vroeger burn-out is geweest.Gedragsverandering kost inspanning en tijd en kan binnen een groep goed geoefend worden.

Thuisfront

Partners of naaste familieleden krijgen ook te maken met de burn-out en het is niet makkelijk daarmee om te gaan. Mens tot Mens betrekt hen daarom ook in het herstelproces en zij komen in een aparte partnergroep bijeen: het thuisfront is immers de eerste veilige ring en steun rond degene met burn-out, maar ook de eerste die met de soms heftige gevolgen hiervan te maken krijgt. Dit is voor beide partners confronterend en heeft weerslag op de relatie. Partners krijgen de ruimte om hun ervaringen te delen en nieuwe energie op te doen. Tevens is het van belang dat zij inzicht krijgen in wat er met hun partner is gebeurd en hoe zij hen kunnen ondersteunen. ‘Met deze benadering vergroten wij de leeromgeving en de kans op structureel herstel aanzienlijk,’ benadrukken de trainers.

Confrontatie met het lichaam

Het lichaam geeft de meest directe en betrouwbare informatie over wat er in uzelf gebeurt. Het lichaam is uw bondgenoot. Durf af te dalen in uw lichaam en ga de confrontatie en pijn die daarin voelbaar is aan. Alles wat u namelijk meemaakt in uw leven, vindt zijn weerslag in het lichaam. Als u niet in staat bent om dagelijks opgebouwde stress op effectieve wijze af te voeren, gaat er uiteindelijk structureel iets mis. Er ontstaat rest-stress, die niet vanzelf oplost. Dit zijn belastende stoffen die worden opgeslagen in het lichaam. Iemand met burn-out zit boordevol met stresstoxinen en is vaak te moe om te kunnen ontspannen. Dat komt omdat alleen een gezond systeem kan ontspannen; eerst zal het lichaam zich dus moeten ontdoen van alles wat te veel is, zoals stress, afvalstoffen en (emotionele) blokkades. Dit proces wordt volgens Marcus en Pieter vaak onderschat. Om dit ontgiftingsproces te ondersteunen, zetten zij onder andere lichaamswerk, massages en koudwaterbaden in. Meditatie, als een krachtige tool om te ontstressen en de batterij weer op te laden, is een essentieel onderdeel van hun programma; mensen die mediteren maken in stressvolle situaties minder snel stresshormonen aan.9

Gezond zelfmanagement

‘Het luisteren naar het lichaam speelt een belangrijke rol in gezond zelfmanagement. Een beetje stress is gezond, maar stress wordt ongezond als de draaglast te groot wordt en het inzicht ontbreekt om hier adequaat mee om te gaan,’ leggen Marcus en Pieter uit. ‘Herken stress signalen en neem verantwoording voor zowel mentale, emotionele als uw lichamelijke reacties.’ Voor het hebben van voldoende veerkracht en vitaliteit is het van cruciaal belang om inzicht te krijgen in de samenwerking tussen deze processen. De mens is een geïntegreerd wezen en ons leven ondeelbaar, maar toch splitsen wij onszelf en zoeken wij de oplossing vaak in ons denken. Dit gaat ten koste van ons lichaam. Marcus en Pieter doen zelf waar zij hun deelnemers met enthousiasme in trainen: ‘Met tools voor preventie van stress en het ontwikkelen van een gezonde lifestyle, leren wij mensen eerder in balans te komen en stress niet meer te hoog te laten oplopen.’

Het tij keren

Hoe kunnen we het tij keren? Er ligt een uitdaging voor ons allemaal om burn-out eerder bespreekbaar te maken en u niet te laten meeslepen in een maatschappelijke ontwikkeling waarin stress een geaccepteerd kenmerk lijkt te worden. Ook bedrijven dragen hierin hun eigen verantwoording en mogen in hun ambities de mens niet vergeten. Het is allang bewezen dat herstel na een totale burn-out evenredig langer duurt dan in een voorstadium daarvan. Investeren in een zo vroeg mogelijk stadium van burn-out, betaalt zichzelf dus op alle fronten terug.

Burn out in cijfers 2015-2017:

burn out stijgt bij vrouwen van 9,4 naar 15%
burn out stijgt bij mannen van 6 naar 9%. Bij 90% stelde een arts de diagnose1
17% van de 25-35 jarigen heeft burn out klachten
36% van het werkgerelateerde ziekteverzuim ontstaat door stress2
in 2011 bleven mensen met burn out klachten 189 dagen thuis. In 2016 waren dit 242 dagen3
1 op de 7 werknemers heeft last van burn-out klachten
Verzuim wegens werkstress kostte werkgevers twee miljard4

Literatuur

1. Nationaal Salaris Onderzoek 2017 Universiteit Nijenrode i.s.m. Intermediair NSO 2017.pdf
2. Factsheet 15112 TNO www.monitorarbeid.tno.nl
3. Persbericht Arboned 1-11-2016 toename stressgerelateerd verzuim
4. Factsheet Week van de werkstress TNO/CBS 2017

Marcus van den Roovaart en Pieter de Koning

Marcus van den Roovaart en Pieter de Koning geven naast het behandelen en trainen van mensen met burn-out, ook lezingen over het ontstaan van burn-out en hoe hier adequaat mee om te gaan. Marcus is gespecialiseerd in stress & burn-out klachten en voert als registerpsycholoog A&O NIP sinds tien jaar zijn psychologische praktijk s p a r k te Harderwijk. Daarnaast heeft hij ruim dertig jaar ervaring in het geven van onder andere trainingen in communicatie en gedragsverandering. Pieter is als therapeut gespecialiseerd in Brainspotting en Psychodrama. Hij heeft sinds 2011 zijn eigen praktijk in Utrecht. Eerder werkte hij twintig jaar met volwassenen en jeugd in de (forensische) psychiatrie en enkele jaren als psycholoog in de re-integratiebranche.

Meer informatie: www.sparktofire.nl, www.praktijkdekoning.nl

Literatuur

1. 151112 Factsheet TNO Werkstress, Burn-out & Verzuim in cijfers 2015
2. Factsheet eerste resultaten onderzoek Hogeschool Windesheim 2017-2018
3. Brosschot, J.F.: Oratie ‘Dagelijks paraat voor het nooit geschiedend kwaad’; 2-12-2016, Universiteit Leiden
4. 151112 Factsheet TNO Werkstress, Burn-out & Verzuim in cijfers 2015
5. F.H. Drenth; Burnout bij Jonge Medisch specialisten. Universiteit Twente, maart 2016
6. Brosschot, Pieter & Thayer, 2005; Ursin 1978; Ursin & Erikson 2004 (literatuurlijst Oratie Brosschot 2016)
7. Bosma et al., 1998 (literatuurlijst Oratie Brosschot 2016)
8. Kolk, B. A. van der. Traumasporen: het herstel van lichaam, brein en geest na overweldigendeervaringen, 2016
9. Psychiatry Res. 2018 Apr;262:328-332