Detoxen: ja of nee?
Detoxen blijft toenemen in populariteit en er zijn steeds meer methodes om het lichaam te ontdoen van alle slechte stoffen. Maar helpt ontgiften ook echt? Of is het niet meer dan een fabel of slimme marketingtruc?

Net als over homeopathie zijn de meningen over detoxen duidelijk verdeeld over twee kampen: de sceptici en overtuigde tegenstanders aan de ene kant en de alternatieve therapeuten (door hun tegenstanders vaak ‘kwakzalvers’ of ‘charlatans’ genoemd) aan de andere kant. Detoxen wordt bejubeld door de voorstanders, bijvoorbeeld door Hollywoodsterren als actrice Gwyneth Paltrow, voor wie het een vast onderdeel is van haar gezondheidsrituelen. En het wordt net zo hard bespot door de tegenstanders, die beweren dat het gewoon een makkelijke manier is voor oplichters om snel geld te verdienen.

Hoewel het momenteel vooral een modewoord lijkt, vindt detoxen zijn oorsprong in verschillende eeuwenoude geneeswijzen. De traditionele Indiase geneeskunde Ayurveda kent bijvoorbeeld reinigende en zuiverende kuren, en ook de Traditionele Chinese Geneeskunde (TCG) heeft verschillende methoden voor jie du, oftewel het verwijderen van giftige stoffen. Detoxen vormt ook de basis van de natuurgeneeskunde. Volgens deze geneeskunde is de ophoping van giftige stoffen in ons lichaam een mogelijke oorzaak van vele ziekten.
Voorstanders beweren dat detoxen een effectieve manier is om het lichaam te ontdoen van giftige stoffen die anders de gezondheid kunnen aantasten en zelfs (chronische) ziekten kunnen veroorzaken, zoals spier- en gewrichtspijn, hoofdpijn, depressies, darmproblemen, hartziekten en zelfs kanker. Er bestaan talloze producten die daarbij zouden kunnen helpen: speciale detoxsapjes en -smoothies, vitaminen, kruidentheeën en tincturen.
In het kamp van de tegenstanders bevinden zich artsen en diëtisten. Veel artsen maken korte metten met het hele concept: de term detoxificatie (ontgifting) is in de geneeskunde een manier om drugs- of alcoholverslaafden te laten ontwennen, of om een geval van acute vergiftiging te behandelen. Veel artsen en andere tegenstanders vinden het vooral overbodig, omdat ons lichaam heel goed in staat zou zijn om die giftige stoffen zelf te verwijderen. Ze beweren zelfs dat we allang dood zouden zijn als ons lichaam niet voortdurend giftige stoffen zou opruimen.

Ophoping van giftige stoffen?
Dat is deels waar. Uit een onderzoek onder patiënten met non-hodgkinlymfoom bleek bijvoorbeeld dat zij veel hogere concentraties PCB’s (polychloorbifenylen: schadelijke stoffen die inmiddels verboden zijn) in hun bloed hadden dan gezonde mensen. Hierdoor hadden ze een verhoogde kans op deze vorm van kanker van het immuunsysteem.1 Het Amerikaanse National Human Adipose Tissue Survey (NHATS) vond twintig giftige stoffen in 76 procent van de onderzochte vetmonsters, afkomstig uit het lichaam van mensen. Vijf daarvan werden in grote hoeveelheden in elk monster aangetroffen.2 Dit duidt erop dat ons lichaam niet altijd in staat is om giftige stoffen op te ruimen.
Ook blijkt er een verband te zijn tussen kinderen en volwassenen die zijn blootgesteld aan chemicaliën en pesticiden en de aanwezigheid van chronische gezondheidsproblemen. Zo lopen schapenhouders die werken met bestrijdingsmiddelen op basis van organofosfaten veel meer kans om psychiatrische aandoeningen te ontwikkelen en zelfs zelfmoord te plegen.
Uit een onderzoek onder 146 boeren die slechts drie keer per jaar werden blootgesteld aan bestrijdingsmiddelen – namelijk wanneer ze hun schapen met organofosforverbindingen behandelden – bleek dat de meesten van hen een psychiatrische aandoening hadden. Dit in tegenstelling tot een ongeveer even grote groep mijnwerkers die niet met bestrijdingsmiddelen en giftige, milieuvervuilende stoffen werkten.3
Hoewel de lever en nieren veel giftige stoffen uit ons eten en onze omgeving prima aankunnen, bestaat er wel het gevaar van ophoping en overbelasting. Dat kan vooral problematisch zijn bij mensen die een bepaalde overgevoeligheid voor dergelijke stoffen hebben, of een beroep hebben waarbij ze er regelmatig aan worden blootgesteld, zoals boeren, kappers en tandartsen.

Hoelang moet ik detoxen?
Daar is geen eenduidig antwoord op te geven. Dat hangt af van het probleem dat u wilt aanpakken. Er bestaan detoxkuren van slechts twee dagen. Die bestaan vaak uit vasten, waarbij u alleen sappen en shakes van (rauwe) groenten en vers fruit mag drinken. Maar er zijn ook tiendaagse kuren, waarbij u evenmin bewerkte voedingsmiddelen mag eten, maar juist wel veel groenten, fruit en voedingsmiddelen die ontgiftende eiwitten bevatten, zoals vis en eieren.
Een eliminatiedieet, waarbij alle bekende allergenen uit het voedingspatroon worden vermeden, duurt gewoonlijk vier weken. Als u echter een chronisch gezondheidsprobleem wilt aanpakken, kan een programma van zestien weken nodig zijn, zo adviseert Sarah Myhill, redactieraadlid van Medisch Dossier.

Twee fasen
De voedingsgeneeskunde gaat ervan uit dat er verschillende factoren zijn die bepalen of het lichaam giftige stoffen zelf kan opruimen. Volgens biochemicus DeAnn Liska kan het natuurlijke ontgiftingsproces verzwakken door leeftijd, erfelijkheid, een ongezonde leefstijl zoals roken en overmatig alcoholgebruik, en ophoping van giftige stoffen uit voeding of de (werk)omgeving.
Bij gezonde mensen bestaat de natuurlijke ontgifting uit twee fasen. In de eerste fase worden giftige stoffen afgebroken, of geoxideerd, door het cytochroom P450: een enzymsysteem dat zoals de naam al zegt uit verschillende enzymen bestaat. In de tweede fase worden de giftige stoffen omgezet in wateroplosbare stoffen, die vervolgens via de urine of gal worden uitgescheiden. ‘Ontgifting is niet één reactie, maar een proces van meerdere reacties waarbij meerdere factoren een rol spelen,’ legt ze uit.4
Maar wat als het lichaam de giftige stoffen niet op een natuurlijke manier kan uitscheiden? Bestaat er een soort ontgiftingsmethode of -proces dat dan uitkomst kan bieden? Sceptici stellen dat er geen bewijs is dat detoxen werkt, toch is dat er wel degelijk. Het is nog wel wat magertjes, maar dat is eerder te wijten aan de manier waarop we medisch onderzoek financieren dan aan de effectiviteit (of het gebrek daaraan) van detoxen. De meeste onderzoeken worden gefinancierd door farmaceutische bedrijven, en het valt niet mee om sponsors te vinden voor onderzoeken zonder duidelijk financieel voordeel.

Nog geen overtuigend bewijs
Verschillende klinische onderzoeken hebben aangetoond dat sommige commerciële detoxproducten de ontgiftingsprocessen in de lever kunnen stimuleren. Andere producten bleken vervuilende stoffen uit het lichaam te verwijderen. Maar, zo zeggen onderzoekers in Sydney, er zijn geen gerandomiseerde klinische onderzoeken met een controlegroep gedaan, die worden gezien als dé ‘gouden standaard’ in het wetenschappelijk onderzoek.5 (Bij een gerandomiseerd onderzoek worden mensen willekeurig geselecteerd voor een behandeling.)
In een uit North-Carolina afkomstige casestudy, dat wil zeggen een studieverslag gebaseerd op één specifiek geval, kreeg een patiënt die was blootgesteld aan malathion (een insecticide op basis van organofosfaten) last van allerlei gezondheidsklachten, zoals hevig braken, hoofdpijn, nachtzweten, gewrichtspijn en kortademigheid. Een ontgiftend dieet verlichtte de klachten.6
Zoals al vermeld is er slechts weinig klinisch onderzoek dat aantoont dat detoxen werkt. Toen dat een keer wél was bewezen, werd het bericht bovendien vol argwaan ontvangen vanwege de afzender: de Scientology Kerk. Deze organisatie, die is opgericht door L. Ron Hubbard, en Hollywoodster Tom Cruise tot een van haar bekendste leden mag rekenen, heeft een eigen ontgiftingsprogramma ontwikkeld. Dit gebruikten ze bij reddingswerkers die hulp verleenden na de aanslagen op de Twin Towers in New York in 2001. Ze gebruikten hiervoor hun eigen Narconon International Drug Rehabilitation Program. Dat is gebaseerd op een hoge dosering niacine (vitamine B3), maar bevat ook andere vitaminen, mineralen en meervoudig onverzadigde vetzuren. Het programma combineert dit met lichaamsbeweging, en zweten door middel van saunasessies.
Ook andere onderzoeken bevestigden dit resultaat. Zoals het onderzoek van Jonathan Prousky, hoogleraar aan het Canadese College voor Natuurgeneeskunde in Toronto. Daaruit bleek dat niacine, het belangrijkste bestanddeel in de Hubbard-kuur, zorgt voor een verhoogde ontgifting, doordat het de ophoping van in vetten opgeslagen lichaamsvreemde stoffen vermindert.7
Daarnaast zijn er ook verschillende individuele gevallen en niet-gerandomiseerde onderzoeken, waaruit bleek dat een detoxkuur voor verslaafden en mensen die op een andere manier last hebben van chemische stoffen, ook hielp tegen andere gezondheidsproblemen, zoals neurofysiologische en psychologische aandoeningen.8
Detoxen staat als behandeling nog in de kinderschoenen en het meeste bewijs is gebaseerd op casestudy’s, op individuele gevallen dus. Maar dat er niet voldoende wetenschappelijk bewijs is, betekent nog niet dat het niet werkt, zo vindt Marc Cohen, hoogleraar complementaire geneeskunde aan de RMIT Universiteit in Melbourne in Australië.9

Ontgiftende voedingsmiddelen
Wordt het natuurlijke ontgiftingsvermogen van uw lichaam belemmerd door wat u eet? Suikers, bewerkte voedingsmiddelen (zoals koekjes en witbrood), te veel alcohol en frisdranken hebben allemaal een negatieve invloed op het ontgiftingsproces in ons lichaam. Vooral het typisch westerse dieet vol ‘slechte’ koolhydraten en suikers is schadelijk.
Voedingsmiddelen die het ontgiftingsproces in uw lichaam juist stimuleren, zijn onder andere eiwitten uit kip, vis en eieren, avocado’s en ander fruit, groenten, peulvruchten, ongebrande noten en zaden, en olijfolie. Probeert u ook eens glutenvrije granen, zoals zilvervliesrijst, gierst of quinoa. En een ander goed advies is om dagelijks 1,5 liter water of kruidenthee te drinken.
Tot slot is het raadzaam om supplementen met B-vitaminen (thiamine, riboflavine, niacine, pyridoxine en choline) en vitamine C en E, magnesium en selenium te slikken.

Welke giftige stof wilt u aanpakken?
Sense About Science, een lobbygroep gefinancierd door farmaceuten, publiceerde in 2009 het rapport The Detox Dossier. Hierin namen ze vijftien commerciële detoxproducten onder de loep. Ze ontdekten dat de betreffende producenten niet eens konden vertellen welke giftige stoffen in het lichaam precies worden aangepakt door hun producten. Dat is misschien waar, maar een aantal wetenschappers zou dat waarschijnlijk wél kunnen . En ze zouden ook nog kunnen vertellen welke rol deze stoffen spelen bij het ontstaan van ziekten.

Het gaat onder andere om de volgende giftige stoffen:
Pesticiden: blijven achter op sommige soorten groenten en fruit, ook na het wassen. Deze stoffen zijn in verband gebracht met allerlei ziekten, van kanker tot aangeboren afwijkingen.
Natriumnitraat (E 251): een conserveermiddel dat wordt gebruikt in bewerkt vlees en vleeswaren. Het wordt in verband gebracht met verschillende vormen van kanker.
BHA (butylhydroxyanisool, E 320) en BHT (butylhydroxytolueen, E 321): conserveermiddelen die door het IARC (International Agency for Research on Cancer) zijn aangewezen als kankerverwekkend. Deze stoffen verstoren vermoedelijk de hormoonhuishouding en vruchtbaarheid bij mannen.
Recombinant-rundergroeihormonen (rBGH/rBST): worden in de VS (in de EU is dit verboden) soms bij koeien ingespoten, zodat ze meer melk geven. Hierdoor komt er iets meer van het hormoon insulineachtige groeifactor-1 (IGF-1) terecht in zuivelproducten. IGF-1 is in verband gebracht met borst-, prostaat- en darmkanker.
Aluminiumnatrium/-kaliumsulfaat (E 520, 521, 522): wordt gebruikt in kaas en bakproducten en kan een nadelig effect hebben op ons voortplantings- en zenuwstelsel.
Bisphenol A (BPA): een chemische stof die wordt gebruikt om kunststof te verharden en inmiddels verboden is in babyflesjes. Het kan borst- en prostaatkanker veroorzaken en het voortplantingsstelsel verstoren.
Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s): kankerverwekkende stoffen die ontstaan wanneer vetten aanbranden, bijvoorbeeld tijdens het barbecueën.
Heterocyclische aminen: kankerverwekkende stoffen die ontstaan als u vis en vlees bij zeer hoge temperaturen bereidt, bijvoorbeeld via grillen of frituren.
Acrylamide: een kankerverwekkende stof die kan ontstaan als u zetmeelrijke producten, zoals aardappels en granen, bij hoge temperaturen bereidt.
Broomhoudende plantaardige olie (een complexe samenstelling van triglyceriden): zit in dranken met vruchtensmaak en frisdranken. Leidt mogelijk tot voortplantings- en gedragsproblemen.
Kunstmatige voedingskleurstoffen: worden in verband gebracht met neurologische aandoeningen als ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder).
Dioxinen: milieuvervuilende stoffen die vooral in (het vetweefsel) van vlees voorkomen. Ze kunnen leiden tot kanker, schade aan de lever, en aangeboren afwijkingen bij het nageslacht.
Zo zijn er nog vele andere verontrustende milieuvervuilende stoffen. Er worden jaarlijks wereldwijd minstens honderdduizend door de mens gemaakte chemische stoffen gebruikt: op boerderijen, in industriële processen, in (recreatie)parken en tuinen (pesticiden) en in huishoudelijke producten als bakpannen met een anti-aanbaklaag, banken met een brandwerende bekleding, en sommige conservenblikken. Zelfs pesticiden die wereldwijd verboden zijn, worden in sommige landen nog geïmporteerd en gebruikt.

Detoxen: Wat werkt?
Dieet. Het eliminatiedieet is een goed uitgangspunt. Hierbij vermijdt u alle voedingsmiddelen waarvan we weten dat ze allergieën en/of ophoping van giftige stoffen veroorzaken, zoals granen met gluten, zuivel, suikers, bewerkte voedingsmiddelen, geraffineerde koolhydraten als witbrood en koekjes, koffie, thee (behalve kruidenthee) en alcohol. Dit dieet moet u ongeveer vier weken strikt volgen.

Beweging. Intensief bewegen lijkt het ontgiftingsproces te versnellen. Om te bepalen hoeveel beweging hiervoor nodig is, hebben onderzoekers 335 deelnemers een bepaalde dosering cafeïne gegeven en vervolgens de afbraak ervan in het lichaam bijgehouden. Dit deden ze door het gehalte cafeïnemetabolieten (het afbraakproduct van cafeïne in het lichaam) in de urine te meten. Na dertig dagen aerobe duurtraining (‘aerobe’ wil zeggen dat er tijdens een training sprake is van een continu verhoogde hartslag) bleek de cafeïneafbraak bij alle deelnemers een stuk hoger.1
Uit een ander onderzoek bleek dat één aerobe sessie op een hometrainer voldoende was om het gehalte ontgiftingsenzymen te verdubbelen bij een deel van de gezonde vrijwilligers.2
In weer een ander onderzoek volgden brandweermannen die tijdens hun werk in aanraking waren gekomen met PCB’s een detoxprogramma van twee tot drie weken. Dit bestond uit dieetaanpassingen, dagelijkse saunasessies en twee keer per week dertig tot zestig minuten beweging. Bij alle deelnemers werd aan het eind van het programma een verbetering waargenomen. Deze resultaten doen vermoeden dat een dergelijke kuur een nuttig onderdeel kan zijn van een effectief detoxprogramma.3

Supplementen. De al eerder genoemde Sarah Myhilladviseert om dagelijks magnesium, zink en selenium in te nemen om het natuurlijke ontgiftingsproces van het lichaam te ondersteunen. Daarnaast is glutathion een belangrijk supplement.
Ze raadt ook aan om dagelijks vitamine B12, foliumzuur, vitamine B6 en fosfatidylserine in te nemen. De duur van de kuur hangt af van de giftige stof en het gehalte daarvan, maar gemiddeld is dat zestien weken.

Warmte. Zweten is een andere effectieve manier om het ontgiftingsproces te ondersteunen. Korte saunasessies van een kwartier kunnen helpen een hoge bloeddruk te verminderen en de bloedsomloop en hartfunctie te verbeteren. Om giftige stoffen en zware metalen veilig af te voeren, hebt u volgens onderzoekers echter een langere saunasessie nodig.4

Yoga. Shankhaprakshalana (ook wel yoga-reiniging genoemd) is een beproefde Indiase methode om de darmen te reinigen. Deze methode combineert het drinken van lauwwarm zout water met vijf yogahoudingen.
In een onderzoek met 54 mensen die zich voorbereidden op een darmonderzoek, werden deelnemers die de standaard voorbereidingsmethode volgden (het drinken van een vloeistof met polyethylene glycol 3350, natriumchloride, natriumbicarbonaat en kaliumchloride) vergeleken met de deelnemers die de Shankhaprakshalana-methode volgden. Deze voorbereiding bestond uit het drinken van 480 ml lauwwarme zoutoplossing (gemaakt door negen gram natriumchloride (keukenzout) op te lossen in een liter lauwwarm water), én meteen erna de voorgeschreven yoga-oefeningen doen. Bij deze laatste groep waren de darmen schoner en leger, waardoor het darmonderzoek beter uitgevoerd kon worden.5

Literatuur
Hoofdartikel:
1 Lancet, 1997; 350: 240-4
2 Crinnion WJ. ‘Environmental Medicine: Excerpts from Articles on Current Toxicity, Solvents, Pesticides and Heavy Metals’; www.tldp.com/issue/210/environmen.htm
3 Lancet, 1995; 345: 1135-9
4 Altern Med Rev, 1998; 3: 187-98
5 J Hum Nutr Diet, 2015; 28: 675-86
6 Altern Ther Health Med, 2015; 21: 54-62
7 J Orthomolecular Med, 2011; 26: 85-92
8 Med Hypotheses, 1982; 9: 265-82
9 Aust Fam Physician, 2007; 36: 1009-10
Detoxen: Wat werkt?
1 Adv Exp Med Biol, 1991; 283: 407-11
2 Life Sci, 1990; 47: 427-32
3 Arch Environ Health, 1989; 44: 345-50
4 Altern Ther Health Med, 2007; 13: S154-6
5 J Altern Complement Med, 2010; 16: 1269-77