(a)typisch voorbeeld van ongezond
TOEN DE ZOGEHETEN ‘ATYPISCHE ANTIPSYCHOTICA’ OP DE MARKT KWAMEN, WERDEN ZE ONTHAALD ALS EEN FARMACOLOGISCHE DOORBRAAK. INMIDDELS HEBBEN ZE DE PLAATS VAN DE OUDE NEUROLEPTICA VRIJWEL HELEMAAL INGENOMEN. NU BLIJKT ECHTER UIT EEN RECENT OVERZICHT VAN ALLE ONDERZOEKEN NAAR DEZE MODERNE MEDICIJNEN DAT HET DE VRAAG IS OF DEZE NIEUWE ANTIPSYCHOTICA ECHT VEEL BETER ZIJN DAN DE CONVENTIONELE.
Hoe is die opvatting dan ontstaan? De eerste neuroleptica werden in de jaren vijftig gemaakt om de hallucinogene en paranoïde symptomen tegen te gaan die optreden bij schizofrenie en andere psychoses. Helaas gaven ze ongewenste bijwerkingen op het niveau van het extrapiramidale zenuwstelsel (het motorische systeem van de hersenen) zoals tardieve dyskinesie (een bewegingsstoornis met spierstijfheid), tics, trillen en andere ongewilde bewegingen.
Na de introductie van clozapine (Leponex), het eerste middel, kreeg deze nieuwe generatie middelen de verzamelnaam ‘atypische antipsychotica’. Die naam fungeerde als visitekaartje voor de nieuwe klasse medicijnen, waaronder ook olanzapine (Zyprexa), quetiapine (Seroquel) en risperidon (Risperdal) vallen. Veelbelovend was hun onderdrukkende effect op de depressieve en antisociale kanten van psychische stoornissen, die tot dan toe niet met medicijnen te behandelen waren. En hoewel elk atypisch antipsychoticum zijn eigen batterij aan bijwerkingen had, leek uit de onderzoeken op te maken dat die geen van alle zo ernstig waren als de hiervoor beschreven extrapiramidale bijwerkingen1. Dat betekent echter niet per se dat ze veiliger zijn.
 

Dubieus
Bij bestudering van de publicaties over zowel de moderne als de oudere antipsychotica, ontdekten de onderzoekers soms dubieuze methodologieën. Zo werden bevindingen gebaseerd op niet-vergelijkbare doseringen uit verschillende klinische trials. Door de bank genomen bleken de atypische antipsychotica geen duidelijke voordelen te hebben wat betreft werkzaamheid, verdraagbaarheid of mentaal functioneren. De onderzoekers waarschuwden zelfs dat ‘het veelgebruikte argument voor de moderne antipsychotica van het kleinere risico van extrapiramidale symptomen moet worden afgewogen tegen andere ongewenste bijwerkingen’2.
De lijst van schadelijke (en soms levensgevaarlijke) bijwerkingen van atypische antipsychotica is zeer lang. We noemen er een paar:
• Agranulocytose (een te lage telling witte bloedcellen), waardoor de vatbaarheid voor infecties groter wordt. Dit wordt zo vaak gezien bij gebruik van clozapine, dat dit middel alleen nog als laatste redmiddel wordt voorgeschreven, en dan nog alleen onder strenge (en dure) controle3.
• Acathesie (extreem rusteloze bewegingen van armen en benen): een extrapiramidaal symptoom. In een recente casusstudie kregen twee patiënten dit symptoom na gebruik van quetiapine4.
• Cognitieve problemen, wederom aangetroffen bij quetiapine5.
• depressie: volgens een recente casus gezien bij een schizofrene patiënt die quetiapine nam. Misschien verergeren atypische antipsychotica de aandoening waarvoor ze worden voorgeschreven juist of houden ze haar in stand6.
• Diabetes en gewichtstoename (zie kader).
• Hyperprolactinemie (abnormaal hoge waarden van het hormoon prolactine): vaak aangetroffen (bij 60 procent van de vrouwen en bij 40 procent van de mannen) bij de oudere antipsychotica, maar ook bij de prolactineverhogende versies van de nieuwere (zoals risperidon). Symptomen zijn borstontwikkeling bij mannen, abnormale productie van borstmelk, seksuele disfunctie, onvruchtbaarheid en menstruatiestoornissen7.
• Maligne neuroleptisch syndroom (MNS): een zeldzame en mogelijk fatale aandoening waarbij iemand een veranderd bewustzijn heeft, koorts, onstabiele bloeddruk en spierstijfheid. MNS is gemeld bij clozapine, risperidon, olanzapine en quetiapine8.
• Alvleesklierontsteking: het lijkt aannemelijk dat clozapine, olansapine en risperidon, in die volgorde, deze potentieel dodelijke ziekte kunnen veroorzaken9.
• Seksuele disfunctie: gevonden bij een groot Spaans onderzoek met 636 patiënten van wie 35,3 procent olanzapine gebruikte, 18,2 procent quetiapine en 43,2 procent risperidon. Ook bleek risperidon het hoogste risico te geven van reproductieve bijwerkingen (onvruchtbaarheid of schade aan de vrucht)10.
Voor alternatieven voor het gebruik van deze gevaarlijke middelen kunt u onze (What Doctors Don’t Tell You’s) The Guide To Mental Health (In Engelse ponden 6,95 inclusief verzending) aanschaffen via de website www.wddty.co.uk of per telefoon 00 44 870 444 9886.

1World J Biol Psychiatry, 2000; 1: 204-214
2CNS Drugs, 2005; 19 [Suppl 1]: 1-93
3Int J Neuropsychopharmacol, 2005; 8: 311-313
4Psychosomatics, 2005; 46: 291-301
5BMJ, 2005; 330: 874
6Clin Neuropharmacol, 2005; 28: 133-135
7Drugs, 2004; 64; 2291-2314
8Expert Opin Drug Saf, 2003; 2: 21-35
9Pharmacotherapy, 2003; 23: 1123-1130
10J Sex Marital Ther, 2003; 29: 125-147
 

kader
Medicijnen die leiden tot diabetes
Psychiatrische patiënten lopen een groot risico diabetes en hartvaatziekten te ontwikkelen, vooral wanneer ze jonger zijn dan veertig jaar. Schizofrenen sterven twee tot drie keer zo vaak aan een hartziekte als anderen1.
De artsen gaven meestal de schuld aan de zittende levensstijl van psychiatrische patiënten, maar er zijn steeds meer aanwijzingen dat de nieuwe klasse antipsychotica de werkelijke boosdoener is. De potentiële risico’s zijn in 2004 zelfs officieel bevestigd in een gezamenlijke verklaring van de American Diabetes Association, American Psychiatric Association, American Association of Clinical Endocrinologists en de North American Asssociation for the Study of Obesity.
Het meest overtuigende bewijs wordt geleverd door het feit dat de diabetes vaak afneemt of totaal verdwijnt wanneer iemand met de medicijnen stopt, en dat hij pas terugkomt als de patiënt weer begint met het middel.
Sommige middelen zijn gevaarlijker dan andere. Tot dusver blijken clozapine en olanzapine het hoogste risico van diabetes in zich te dragen2. Er is een voorbeeld van een zevenjarig jongetje met bipolaire stoornis dat dikker werd en diabetes kreeg toen hij olanzapine gebruikte; beide verdwenen heel snel toen hij met het middel stopte3. Zorgwekkend is dat de schade ook permanent kan zijn. Twee jaar nadat hij gestopt was met het middel, kreeg de hiervoor beschreven jongen weer diabetes, hoewel zijn bloedsuikergehalte normaal was.
Meestal wijten de artsen het risico van diabetes aan de gewichtstoename die deze middelen kunnen veroorzaken4. Maar er zijn patiënten die diabetes krijgen zonder dat ze aankomen. Uit nieuwe gegevens blijkt dat de atypische antipsychotica een direct effect op het metabolisme kunnen hebben met als gevolg een toename van histaminereceptoren, leptine en insulineresistentie, die allemaal een rol kunnen spelen bij hartziekten en diabetes.
Tegenwoordig waarschuwen medische wetenschappers dat patiënten die clozapine (Leponex) of olanzapine (Zyprexa) gebruiken, streng bewaakt moeten worden op mogelijke symptomen van diabetes. Gebruikers van quetiapine (Seroquel) en risperidon (Risperdal) moeten regelmatig gecontroleerd worden op gewichtstoename, verhoogde bloedsuikers of andere mogelijke risicofactoren voor hart- en vaatziekten.

1Diabetes Care, 2003; 26: 1597-1605
2Expert Opin Drug Saf, 2005; 4: 55-68
3J Child Adolesc Psychopharmacol, 2004; 14: 612-616
4 Diabetes Care, 2003: 26: 1597-605.