Even leek het of het ergste wel ontdekt was over ’s werelds best verkochte geneesmiddel. Maar niets blijkt minder waar.

Al in de tijd dat statines (cholesterolsyntheseremmers) algemeen werden aangeprezen als hét antwoord op een te hoog cholesterol en werden voorgeschreven aan miljoenen mensen, kwamen er steeds meer bijwerkingen aan het licht, variërend van spierzwakte tot erectiestoornissen. Nu blijkt bovendien dat Lipitor (atorvastatine), het meest succesvolle middel aller tijden (met alleen al in Amerika een omzet van 12,9 miljard in 2006) cognitieve stoornissen kan veroorzaken, alsmede een plotseling en totaal geheugenverlies.

Dit nieuwe feit kwam aan het licht door toedoen van twee artsen: ruimtevaartwetenschapper en vluchtarts Duane Graveline en Jay S. Cohen, universitair hoofddocent preventieve geneeskunde en psychiatrie aan de Universiteit van Californië. Zij besloten zich in statines te gaan verdiepen nadat Graveline zelf problemen had gekregen met atorvastatine. Zodra hij dat begon te gebruiken, kreeg hij een totaal geheugenverlies gedurende zes uur. Toen hij het middel een jaar later weer probeerde, kreeg hij weer zo’n uitval, maar nu van 12 uur waarin hij zich zijn gehele volwassen leven niet meer herinnerde. In die periodes herkende hij zelfs zijn eigen vrouw niet.
De huisarts van Graveline informeerde bij Pfizer, de fabrikant van atorvastatine, naar eventuele gegevens over geheugenstoornissen in verband met het middel. Uit het document dat Pfizer daarop stuurde, met de klinische gegevens over het middel zoals ze voorafgaand aan publicatie bekend waren, bleek dat van de 2502 proefpersonen die het middel verder goed verdroegen, er 11 last hadden gekregen van ernstige cognitieve stoornissen. Dat komt neer op 4,5 op de 1000 gebruikers van het middel, ofwel 4500 gevallen van ernstige cognitieve bijwerkingen per miljoen gebruikers.
Volgens de definitie die Pfizer hanteerde vielen onder cognitieve stoornissen: geheugenverlies; geheugenstoornis, algemene terugval of verergering van eerdere geheugenproblemen; algehele vergeetachtigheid; verlies van het korte-termijngeheugen. Tevens rekende Pfizer mensen mee die last kregen van concentratieproblemen, abnormaal, traag of moeizaam denken; een vertraagde of verminderde mentale activiteit; verslechtering van de intellectuele vaardigheden of van het beoordelingsvermogen; en zelfs irrationele gedachten.
Momenteel gebruiken 1,5 miljoen Nederlanders een statine; in Amerika 36 miljoen mensen. Naar schatting zouden dus 6750 mensen in Nederland en maar liefst 162.000 mensen in Amerika door deze middelen ernstige mentale problemen kunnen hebben.
Graveline en Cohen voerden onlangs een zoekactie uit op MedWatch, de database waarin de Amerikaanse FDA (Food and Drug Administration) meldingen van bijwerkingen van geneesmiddelen registreert. Ze zochten naar meldingen van gevallen van ernstige cognitieve stoornissen en andere cognitieve klachten bij gebruik van Lipitor1. De artsen beperkten hun zoekopdracht tot die gevallen waar enige vorm van ernstig geheugenverlies werd gemeld. Ze zochten niet op vergeetachtigheid of verwardheid. Hun opdracht leverde 662 meldingen op waarvan er 399 geheugenverlies (amnesie) betroffen en 236 geheugenstoornis. Tevens nam het aantal meldingen in de loop der tijd toe: het grootste aantal meldingen was dus van recente datum. Bij nader onderzoek van die geleidelijke toename ontdekten de twee onderzoekers dat de gemiddelde dosering atorvastatine in de tijd van 1997 tot 2001 nog 15 mg was, terwijl die in 2006 inmiddels gestegen was naar 22 mg per dag. Naar schatting worden bij MedWatch maar 2,5 tot 5 procent van alle gevallen van bijwerkingen gemeld. Het werkelijke aantal gevallen van geheugenverlies door statines in Amerika zal dus meer in de richting gaan van 66.000 of meer.

Tot op heden is in de medische wereld deze bijwerking nooit diepgaander onderzocht dan middels enkele individuele casusbeschrijvingen. In één daarvan kreeg een 67-jarige vrouw die atorvastatine wel zonder bijwerkingen bleek te verdragen bij een dosering van 10 mg per dag, plotseling verlies van het korte-termijngeheugen bij verhoging van haar dosering naar 20 mg per dag2. In een andere kreeg een 68-jarige vrouw die verschillende middelen gebruikte vanwege haar hoge bloeddruk en overgangsklachten atorvastatine in een lagere dosering van 10 mg per dag. Negen maanden later meldde ze een duidelijke geheugenstoornis en algemene cognitieve achteruitgang3. Twee keer werd het middel bij haar gestaakt, maar zodra haar symptomen verdwenen kreeg ze het opnieuw. Dan kwamen haar geheugenproblemen echter weer terug. Nadat het middel nogmaals gestaakt was kreeg ze simvastatine, een andere statine. Maar ook hiermee kwamen haar geheugenproblemen terug, waarna ze de statines voorgoed staakte.
Waarschijnlijk vormt het aantal gedupeerden waarover gedebatteerd wordt, maar een fractie van het werkelijke aantal gedupeerden, aldus Graveline en Cohen. Veel onderzoeken suggereren namelijk dat deze middelen bij vrijwel alle mensen een zeer subtiele cognitieve verstoring geven, die grotendeels onopgemerkt blijft.

Lynne McTaggart

1 Townsend Letter, juni 2009; 64-70; www.townsendletter.com/June2009/June2009.htm
2 Pharmacotherapy, 2001; 21: 371
3 Pharmacotherapy, 2003; 23: 1663-1667