Toen de Deense onderzoeker Henrik Dam in de jaren dertig een stof ontdekte die essentieel was voor de bloedstolling, noemde hij zijn nieuwe vondst vitamine K, naar ‘koagulatie’. Men heeft lang gedacht dat dit de enige functie van deze vitamine is, maar uit nieuw onderzoek blijkt dat vitamine K een cruciale rol speelt bij het in stand houden van de botten.

Vitamine K is een voedingsstof die in vet oplosbaar is en die vooral bekend staat om de rol die hij speelt bij de bloedstolling. Zonder deze vitamine zou een snee niet vanzelf ophouden met bloeden en de kleine beschadigingen die normaal aan de bloedvaten ontstaan zouden tot inwendige bloedingen leiden.
Recent onderzoek heeft nu nog een andere, even belangrijke rol voor vitamine K gevonden: het houdt ook de botten gezond. In het nieuwste onderzoek, dat in het aprilnummer van Arthritis and Rheumatism is gepubliceerd, hebben onderzoekers van de Universiteit van Boston een verband aangetoond tussen weinig vitamine K en osteoartritis, een ziekte die alleen al in het Verenigd Koninkrijk 7 miljoen mensen treft. Voor de 672 onderzochte mensen gold dat naarmate de bloedwaarden van phylloquinone (de primaire vorm van vitamine K) afnamen, er meer osteoartritis in de hand optrad.
Verder hadden de deelnemers met lagere phylloquinonewaarden meer osteofyten (aangroeisels op het bot die verband houden met artritis) dan de mensen die grotere hoeveelheden van deze vitamine hadden.1
Phylloquinone, dat ook bekend staat als vitamine K1, komt voornamelijk voor in donkere, groene bladgroenten als boerenkool, spruitjes en spinazie en in plantaardige oliën als sojaolie, canolaolie en olijfolie.
Twee andere bevolkingsonderzoeken waarbij gekeken is naar de effecten van deze in planten aanwezige vorm van vitamine K, leverden eveneens veelbelovende resultaten op. In de Nurses’ Health Study, een onderzoek waarin 72.000 vrouwen van middelbare leeftijd tien jaar lang werden gevolgd, hadden vrouwen die een matige tot grote hoeveelheid vitamine K tot zich namen (bijna allemaal via groenten) 30 procent minder kans op een gebroken heup dan vrouwen die weinig of geen vitamine K binnenkregen, ook wanneer rekening werd gehouden met andere factoren die de gezondheid van het beendergestel beïnvloeden, zoals kalk en vitamine D. Er was niet veel voor nodig om dit beschermende effect te bereiken: ongeveer 100 tot 150 microgram per dag.2
Ook in de Framingham Heart Study hadden de mannen en vrouwen die bij de 25 procent hoorden die de meeste vitamine K gebruikten, significant minder kans hun heup te breken dan de mensen die bij de laagste 25 procent hoorden (ongeveer 250 mg versus 50 mg vitamine K1 per dag).3 In deze studie werd geen verband gevonden tussen het gebruik van vitamine K en de botmineraaldichtheid (BMD), maar bij een later onderzoek bleek de BMD rechtstreeks verband te houden met de genuttigde hoeveelheid vitamine K bij bijna 1500 vrouwen, maar niet bij de mannen.4
Menaquinone of vitamine K2 blijkt ook van wezenlijk belang voor de gezondheid van de botten. Deze vorm van vitamine K wordt geproduceerd door de bacteriën in het maagdarmkanaal en zit in vlees, kaas en gefermenteerde producten zoals natto, dat van sojabonen wordt gemaakt.
Volgens een wetenschappelijk artikel oefent vitamine K2 een grotere invloed uit op de botten dan vitamine K1.5 Uit laboratoriumonderzoek blijkt dat vitamine K2 een veel actievere rol speelt bij zowel de botvorming als het beperken van botverlies,6 terwijl studies bij de mens aantonen dat vitamine K2 grote mogelijkheden biedt als klinische behandeling van osteoporose. Deze behandeling wordt al toegepast in landen als Japan, Korea en Thailand.
Met name de Japanners hebben baanbrekend werk verricht met het gebruik van K2-supplementen als behandeling voor osteoporose. De afgelopen tien jaar hebben meer dan twaalf klinische experimenten bij mensen uitgewezen dat K2 een veilig en effectief middel is om diverse varianten van deze aandoening te behandelen.
In een tweejarig onderzoek bleek 45 mg vitamine K2 per dag even effectief te zijn om bij osteoporosepatiënten de botmineraaldichtheid te verbeteren en het aantal breuken in de ruggengraat terug te dringen als het bisfosfonaat etidronaat.7 Andere studies doen vermoeden dat vitamine K2 een synergetische samenwerking aangaat met geneesmiddelen die bisfosfonaten bevatten. In een onderzoek onder een willekeurig geselecteerde groep van 98 vrouwen met osteoporose die de menopauze achter de rug hadden, bleek dat een gecombineerde behandeling met etidronaat en vitamine K2 het relatieve aantal breuken beter terugdrong dan alleen etidronaat.8
Veel onderzoek is gericht op osteoporose na de menopauze, maar vitamine K2 werkt ook goed om botverlies dat meestal bij nierdialysepatiënten optreedt, te voorkomen.9, 10 Nadere studies bevestigen dat vitamine K2 ook effectief is tegen de verminderde BMD als gevolg van de ziekte van Parkinson, levercirrose, beroerte (door aanhoudende inactiviteit) en anorexia.11, 12, 13, 14
 

Krijgt u wel genoeg?
Tot voor kort werd gedacht dat we zeker de helft van de hoeveelheid vitamine K die het lichaam nodig heeft, zouden kunnen halen uit de bacteriële synthese van menaquinones (K2) in de darmen. Maar onderzoeksgegevens wijzen uit dat de bacteriële synthese naar verhouding veel minder hieraan bijdraagt.15 Bovendien moeten de ingewanden gezond zijn om een voldoende aanvoer van deze vitamine K te garanderen. Breedspectrum antibiotica kunnen de menaquinonewaarden verlagen door goedaardige bacteriën te doden en de productie van vitamine K in de darmen te verminderen.
Het is daarom van essentieel belang dat wij genoeg vitamine K uit onze dagelijkse voeding halen. Maar hoeveel mensen eten er voldoende bladgroenten? Niet veel, en dat geldt met name voor de groep tussen 18 en 44 jaar, aldus Sarah Booth, directeur van het Vitamine K Onderzoeksprogramma van het Jean Mayer Human Nutrition Research Centre on Aging (NHRCA). Haar opmerking verwijst naar een recent onderzoek waarbij men schatte hoeveel vitamine K werd gebruikt op basis van een voedingsdagboek dat in een landelijke steekproef door ongeveer 2000 huishoudens werd bijgehouden.16 Slechts de helft van de vrouwen van dertien jaar en ouder en nog niet de helft van de mannen kreeg de aanbevolen hoeveelheid binnen, zo merkt zij op. ‘Dit bevestigt dat men landelijk gezien heel weinig van deze vitamine binnen krijgt.’
Weliswaar nuttigden de mensen boven de 65 jaar meer vitamine K, maar naarmate het lichaam ouder wordt, wordt het minder efficiënt in het verwerken van voedingsstoffen. Daarom hebben ouderen ook eerder een tekort.
In de VS bedragen de aanbevolen hoeveelheden vitamine K op dit moment 90 mcg per dag voor volwassen vrouwen en 120 mcg per dag voor volwassen mannen. Europa kent geen officieel aanbevolen hoeveelheden, maar een algemeen geaccepteerde dosis is 1 mcg per kilogram lichaamsgewicht per dag. In een onderzoek dat in het British Journal of Nutrition is gepubliceerd, bleek dat de consumptie van vitamine K1 bij de helft van alle Ierse volwassenen tussen 16 en 64 jaar onder dit niveau lag.17
Hoe staat het dan met K2, de krachtiger werkende variant van vitamine K? Natto is de belangrijkste bron van K2 in de dagelijkse voeding en bevat honderd keer de hoeveelheid die in diverse kazen zit. Maar in Nederland wordt nagenoeg geen natto gegeten. In Japan, waar de consumptie van natto hoog is, hebben onderzoekers ontdekt dat botbreuken sterk samenhing met de hoeveelheid gebruikte natto en met de hoeveelheid K2 in het bloed. De K2-waarde was voor vrouwen in Tokio 5,26 ng/ml en voor Britse vrouwen 0,37 ng/ml. Het is dus geen verrassing dat de onderzoekers vonden dat naarmate er meer natto werd gegeten, er meer K2 in het bloed zat en er minder botbreuken optraden.18
Joanna Evans
 

1 Arthritis Rheum, 2006; 54: 1255-1261
2 Am J Clin Nutr, 1999; 69: 74-79
3 Am J Clin Nutr, 2000; 71: 1201-1208
4 Am J Clin Nutr, 2003; 77: 512-516
5 Altern Med Rev, 2005; 10: 24-35
6 Bone, 1995; 16: 179-184
7 J Orthop Sci, 2001; 6: 487-492
8 Altern Med Rev, 2005; 10: 24-35
9 J Int Med Res, 2002; 30: 566-575
10 Bone, 2004; 34: 579-583
11 Bone, 2002; 31: 114-118;
12 Am J Gastroenterol, 2002; 97: 978-981
13 Bone, 1998; 23: 291-296
14 Psychiatry Res, 2003; 117: 259-269
15 Annu Rev Nutr, 1995; 15: 399-417
16 J Am Diet Assoc, 1999; 99: 1072-1076
17 Br J Nutr, 2004; 92: 151-158
18 Nutrition, 2001; 17: 315-321
 

kader
Hoe veilig zijn supplementen?
Vitamine K wordt oraal aan baby’s gegeven in de maanden waarin ze slechts borstvoeding krijgen, om te voorkomen dat pasgeborenen de zeldzame vitamine K-insufficiëntie en de daarmee gepaard gaande bloedingen krijgen.
In het verleden zijn er aanwijzingen geweest van geelzucht, hersenafwijkingen en leukemie bij kinderen indien vitamine K in geïnjecteerde vorm wordt toegediend. Orale toediening van vitamine K gaat niet gepaard met meer kans op kanker. Bij volwassenen worden al even weinig of zelfs helemaal geen schadelijke effecten waargenomen bij hoge doses vitamine K; mensen met osteoporose kunnen tot wel 1000 mcg K1 of K2 per dag krijgen. In verscheidene onderzoeken bij vrouwen met osteoporose die de menopauze al hebben gehad, heeft men zelfs veilig een dosis menaquinone (K2) van wel 45 mg per dag gebruikt,1 maar vanwege zijn bloedstollende eigenschappen mag vitamine K niet tegelijk met warfarin worden ingenomen. De vetten in het dieet zijn nodig om vitamine K te kunnen opnemen.
1 Am J Health Syst Pharm, 2005; 62: 1574-1581
 

kader
Vitamine K: meer dan gezonde botten
Andere redenen waarom vitamine K meer is dan een vitamine die de bloedstolling bevordert…
• Het kan helpen in de strijd tegen kanker. In één onderzoek kregen dertig patiënten met hepatocellulair carcinoom, een bepaalde vorm van leverkanker, dagelijks 40 mg vitamine K1 oraal toegediend. De ziekte stabiliseerde bij zes patiënten, zeven vertoonden een gedeeltelijke reactie, bij zeven anderen verbeterde de leverfunctie en bij vijftien patiënten keerde de stollingsfactor protrombine terug naar normale waarden.1 In een ander onderzoek is gebleken dat K2 (door natuurlijke celdood (apoptose) allerlei verschillende soorten longkankercellen kan doden: het kleine celcarcinoom, het adenocarcinoom, het geschubde celcarcinoom en het grote celcarcinoom.2 Andere studies wijzen op een rol voor K2 bij de behandeling van leukemie en de preventie van leverkanker.3, 4
• Het is vriendelijk voor de bloedvaten. Uit dieronderzoek blijkt dat K2, maar niet K1, de verkalking van plaque in de bloedvaten kan afremmen, een van de kenmerken van arterosclerose.4 Nog gunstiger is dat in een bevolkingsonderzoek onder bijna 500 mensen bleek dat degenen die veel K2 gebruikten (meer dan 33 mcg per dag) veel minder kans hadden om een hartaanval te krijgen dan degenen die weinig binnenkregen (minder dan 22 mcg per dag). De groep met veel K2 liep ook minder risico om aan een hartaanval te overlijden. Bij K1 werd geen consequent beschermend effect waargenomen.5
• Het bevordert de gezondheid van de hersenen. Een onderzoek in Medical Hypotheses van augustus 2001 stelt dat ‘een tekort aan vitamine K bijdraagt aan de pathogenese van de ziekte van Alzheimer en dat aanvulling van vitamine K een heilzaam effect kan hebben bij de preventie en behandeling van deze ziekte’. Onderzoeksgegevens doen ook vermoeden dat vitamine K mogelijk zorgt voor minder schade aan de neuronen als gevolg van hart- en vaatziekten.6
1 Altern Med Rev, 2003; 8: 303-318
2 Int J Oncol, 2003; 23: 627-632
3 Leukemia, 2001; 15: 1111-1117; JAMA, 2004; 292: 358-361
4 Int J Vitam Nutr Res, 1996; 66: 36-38
5 Thromb Haem, 2001; 85(Suppl): Abs P473
6 Med Hypotheses, 2001; 57: 151-155