Het is geen groot geheim dat chemotherapie een manier van genezen is voor waaghalzen: je neemt het middel in de hoop dat de kanker eraan bezwijkt voordat je er zelf aan bezwijkt. Uit nieuw onderzoek is nu echter gebleken dat de bijwerkingen van chemotherapeutische middelen ernstig zijn onderschat. Zo is van een aantal verschillende soorten inmiddels bekend dat ze veel meer problemen geven dan voorheen werd aangenomen, met name voor de hersenen.

De eerste die aan de bel trok was de Amerikaanse waakhond voor geneesmiddelen, de FDA (Food and Drug Administration). Deze ontdekte onlangs dat het door Genentech (Roche in Nederland) geproduceerde Avastin (bevacizumab) leidt tot bloedingen in de hersenen en afbraak van het neuskraakbeen. Het bureau stelde vast dat Avastin een zeldzame aandoening kan veroorzaken genaamd ‘capillary leak syndrome’ (lekkende haarvaten), waardoor iemand toevallen krijgt, blindheid, hoofdpijnen en andere visuele en neurologische stoornissen. Ook ontstaan er kleine gaten in het neuskraakbeen tussen de neusgaten. Uiteindelijk kan daardoor een loopneus ontstaan of bloedingen en afbraak van de neusweefsel.

Aandeelhouders

Momenteel is dit middel toegelaten voor een combinatiebehandeling tegen colon- of rectumkanker. Maar Genentech probeert de toelating verbreed te krijgen tot ook andere vormen van kanker, zoals borstkanker, met name om de aandeelhouders tevreden te stellen. Het zou namelijk betekenen dat de patiënt tweederde meer van het middel zou moeten gebruiken, à 90.000 dollar per patiënt. De onthulling van de bijwerkingen op de haarvaten verscheen vorig jaar voor het eerst, toen het New England Journal of Medicine brieven publiceerde waarin de bewijzen van de bijwerkingen stonden. Van de FDA moet Genentech nu een waarschuwing in de bijsluiter opnemen over bloedingen in de hersenen en aftakeling van het weefsel in de neus.

In Nederland staat het nog niet in de patiënteninformatie, maar is het middel wel in heroverweging genomen door de Commissie Farmaceutische Hulp, die over de toelating gaat. De verdediging van de fabrikant luidt dat minder dan 0,1 procent van zo’n 60.000 patiënten die tot nu toe met Avastin behandeld zijn, deze bijwerking gehad heeft. Bovendien is de aandoening omkeerbaar mocht hij zich ontwikkelen.

Cognitieve problemen

Toch was dit een van de eerste aanwijzingen dat chemotherapie de hersenen kan beschadigen. Die onthulling werd snel gevolgd door bewijzen die aantoonden dat elke chemokuur inwerkt op de werkwijzen van het brein en schadelijk kan zijn voor het geheugen van sommige kankerpatiënten. Dit probleem wordt nu ‘chemobrain’ genoemd1. Bij dit onderzoek werden er korte-termijngeheugentests afgenomen bij 21 vrouwen bij wie een operatie was uitgevoerd ter behandeling van hun borstkanker, en van wie er 16 in het verleden (tot tien jaar eerder) chemotherapie hadden gehad. Daarna maakten de onderzoekers PET-scans (positron-emission tomography) van de hersenen van de vrouwen.

Zij ontdekten dat de cognitieve functies waren afgenomen, met name in het deel van de hersenen dat we de ‘basale ganglia’ noemen. Het bleek dat de vrouwen harder moesten werken als ze zich iets probeerden te herinneren bij de geheugentests. Bij de vrouwen die geen chemotherapie hadden gehad, waren deze tekenen van veranderd functioneren van de hersenen er niet. Hoewel het hier een klein onderzoek betrof, was uit ander, eerder onderzoek al naar voren gekomen dat 25 tot 82 procent van de overlevenden na borstkanker die chemotherapie hadden gehad, lijdt aan chemobrain.

Zij melden vergeetachtigheid en algemene brain fog (moeite met helder denken). Bij de meeste onderzoeken ging het om patiënten met borstkanker, waarschijnlijk vanwege het hoge overlevingspercentage. Chemobrain kan echter bij alle soorten kankerpatiënten ontstaan zolang ze maar chemotherapie hebben gehad. Omdat alleen al in Amerika zo’n 10 miljoen mensen chemotherapie hebben gehad, hebben deze effecten op de hersenen grootschalige gevolgen.

Voor de zekerheid

Nu is er ook nog bewijsmateriaal bijgekomen waaruit blijkt dat vrouwen jonger dan 63 die chemotherapie krijgen als follow-upbehandeling voor borstkanker, nog ernstiger bijwerkingen kunnen krijgen dan voorheen in de publicaties werd gerapporteerd. Bij een nieuw onderzoek van het Dana-Farber Cancer Institute en Harvard Medical School is een databank van medische declaraties onderzocht die ingediend werden door 7000 vrouwen met borstkanker die voor ziektekosten verzekerd waren tussen januari 1998 en 2002.

De declaraties werden in twee cohorten ingedeeld: het ene bestond uit patiënten die chemotherapie hadden gehad binnen twaalf maanden na de operatie; het andere bestond uit patiënten die dat niet gehad hadden. De vrouwen die chemotherapie hadden gehad, hadden veel vaker bijwerkingen waarvoor ze met spoed moesten worden opgenomen, waaronder koorts, infecties, misselijkheid, diarree, ondervoeding, bloedplaatjestekort of witte-bloedcellentekort, uitdroging.

Uit het onderzoek bleek ook dat deze acht bijwerkingen bij chemotherapie veel vaker voorkwamen dan was gerapporteerd bij grote klinische trials2. Het ironische aan de onderzoeken met borstkanker is dat chemotherapie vooral een extra behandeling ‘voor de zekerheid’ is. Men neemt aan dat chemotherapie niet werkt tegen borstkanker en van oorsprong werd het alleen toegediend als de kanker vanuit de borst was uitgezaaid naar andere delen van het lichaam.

Tegenwoordig wordt het steeds vaker toegepast om de kans op heroptreden na de operatie te verkleinen.Uit het onderzoek bleek ook dat chemotherapie meer geld kost. Vrouwen die chemotherapie kregen, spendeerden meer dan 20.000 dollar meer aan ziektekosten dan de vrouwen die hadden gekozen voor enkel een operatie.

Afschuiven

Ironisch genoeg was de morsige reputatie van Avastin net wat opgevijzeld door de resultaten van een verkennend onderzoek aan Duke University, waaruit bleek dat het middel de groei van gliomen remt, de meest voorkomende en dodelijkste vorm van hersenkanker. Door Avastin werd de groei van gliomen tot drie maanden langer gerekt dan door andere behandelingen3.
Ondanks de problemen met diepe veneuze trombose en longembolieën, en zelfs een geval van hartaanval door een bloedvatvernauwing, wisten de onderzoekers van de Duke University de FDA ervan te overtuigen dat het onderzoek moest doorgaan. Volgens dr. James Vredenburg, de hersenkankerspecialist aan het Duke’s Preston Robert Tisch Brain Tumor Center die het onderzoek leidde, kan het bloedingsrisico licht toenemen door Avastin, maar is dat moeilijk vast te stellen omdat ongeveer 40 procent van de patiënten met een hersentumor sowieso bloedingsproblemen ontwikkelt.

Zoals bij zo vele kwesties aangaande bijwerkingen van medicijnen kunnen de negatieve effecten van chemotherapie natuurlijk altijd afgeschoven worden als bijwerking van de ziekte zelf.

BRONNEN:

 1Breast Cancer Res Treat, 2006, 29 september; e-publicatie voorafgaand aan druk
2J Natl Cancer Inst, 2006; 98: 1108-1117
3Clin Cancer Res, 2007; 13: 1253-1259

Overige bijwerkingen van Avastin

• Vertraagde of incomplete wondgenezing;
• Een verhoogd risico van beroerte of hartproblemen (bloedpropjes);
• (ernstig) verhoogde bloeddruk;
• Verstoorde nierfunctie;
• Schade aan het zenuwstelsel;
• Gezichtsstoornissen;
• Congestief hartfalen (het hart pompt niet meer goed;
• Neusbloedingen;
• Eiwitten in de urine: een teken dat de nierfunctie verstoord kan zijn;
• Algehele verzwakking;
• Verminderd aantal witte bloedcellen;
• Pijn;
• Diarree;
• Perforatie(s) van de maag en/of darmen.