Uit nieuw onderzoek blijkt dat de belangrijkste oorzaak van artrose niet moet worden gezocht bij slijtage van de gewrichten. De echte boosdoeners zijn ontstekingen.

Door Lynne McTaggart

Onderzoekers van de universiteit van Stanford hebben een opzienbarende ontdekking gedaan die lijkt aan te tonen dat de medische wereld het wat artrose betreft helemaal mis heeft. Artsen dachten altijd dat artrose vooral wordt veroorzaakt door blessures, beschadigingen of mechanische slijtage. Maar de ziekte en schijnbare slijtage konden wel eens grotendeels het gevolg zijn van lichte ontstekingen, zo doet het onderzoek uit Stanford vermoeden.
In 2011 onderzocht William Robinson − hoofdonderzoeker immunologie en reumatologie in Stanford − samen met zijn collega’s weefsel uit de gewrichten van artrosepatiënten. Ze vonden daarin verhoogde aantallen migrerende ontstekingscellen die al vroeg in het ziekteverloop bepaalde stoffen uitscheiden. Deze stoffen zetten de ‘complementcascade’ in gang, een keten van moleculaire reacties die uiteindelijk uitmondt in een aanval van ons afweersysteem. Normaal gesproken is deze aanval gericht tegen binnendringende micro-organismes. Maar in dit geval werden de gewrichten zelf aangevallen.

Artsen vinden wel aanwijzingen voor ontstekingen bij artrosepatiënten, al zijn die lang niet zo hevig als bij reumatoïde artritis. Robinsons team ontdekte echter een verhoogd aantal ontstekingscellen vroeg in het ziekteverloop, dus vóórdat er symptomen zijn. En dat wijst erop dat ook bij artrose, ontstekingen de belangrijkste ‘aanstichter’ van het probleem zouden kunnen zijn.
Dat betekent mogelijk dat artrose, net als reumatoïde artritis, eigenlijk een auto-immuunziekte is, waarbij het lichaam zichzelf aanvalt. Dat zou ook verklaren waarom artrose niet simpelweg een ouderdomsziekte is maar ook vaak al bij veertigers optreedt.

Vernietiging van kraakbeen

Robinson en zijn team gebruikten geavanceerde laboratoriumtechnieken om de eiwitconcentraties in de gewrichtsvloeistof van artrosepatiënten te vergelijken met die van gezonde mensen. Ze ontdekten dat de genen die het erfelijke recept vormen voor ontstekingseiwitten, actiever waren. Daardoor werden er meer eiwitten geproduceerd die de complementcascade versnellen, maar juist minder eiwitten die deze cascade afremmen.
De onderzoekers uit Stanford ontdekten zowel in de gewrichten van proefdieren als in menselijk weefsel het zogeheten ‘membraanaanvallend complex’ (MAC), dat zich aan de kraakbeencellen bleek te binden. Dit MAC bestaat uit een groep eiwitten en vormt het nucleaire wapentuig van het complementsysteem. Gewoonlijk gebruikt het MAC zijn vuurkracht om gaten te schieten in cellen die door virussen of bacteriën zijn geïnfecteerd. Maar wanneer het MAC zich aan kraakbeencellen bindt, gaan die meer complementcascade-eiwitten, ontstekingsstoffen en enzymen afgeven, en wordt het kraakbeen uiteindelijk vernietigd. Bovendien blijft het ‘fibromoduline’, een afbraakproduct dat bij dit vernietigingsproces ontstaat, het complementsysteem voortdurend opporren. Dat zorgt ervoor dat de cyclus van verwoesting blijft doordraaien.
Toen de onderzoekers naar de gewrichten van dieren met artrose keken, vonden ze een verband tussen de aanvalskracht van het complementsysteem en de ernst van de functionele beperkingen: hoe actiever het complementsysteem was, hoe slechter het dier kon lopen.1,2

Paradigmaverschuiving

Volgens de huidige medische opvattingen is artrose ongeneeslijk. Het gebruikelijke advies is om af te vallen, te bewegen, allerlei medicijnen te slikken om de pijn en de vermoedelijke ontsteking te verminderen, en alvast rekening te houden met een gewrichtsvervangende operatie. Tijdens de behandeling wordt er voortdurend gebalanceerd op het slappe koord tussen pijnbestrijding en overbelasting van hart en lever door de medicijnen.
Maar Robinson verwacht dat de ontdekking van zijn team voor een paradigmaverschuiving zal zorgen in de manier waarop de medische wereld tegen de behandeling van artrose aankijkt. Artrose moet niet worden beschouwd als een onvermijdelijk gevolg van het ouder worden, zo wijst het onderzoek uit Stanford uit. In plaats daarvan kan iemands leefstijl worden geanalyseerd om te bepalen wat de chronische ontsteking veroorzaakt en welke natuurlijke middelen kunnen helpen om de voortschrijdende achteruitgang af te remmen.

Prikkels uit de omgeving

Deze nieuwe bevindingen vormen de eerste wetenschappelijke bevestiging van iets wat veel beoefenaars van de functionele geneeskunde al weten uit de praktijk. John Mansfield, gepensioneerd arts en auteur van Arthritis: the allergy connection (1991), behandelde met succes enkele duizenden patiënten met gewrichtsontsteking in zijn kliniek in Engeland. Volgens hem ontstaan de meeste vormen van gewrichtsontsteking (artritis) door prikkels uit de omgeving, en worden ze veroorzaakt door een intolerantie voor bepaalde voedingsbestanddelen of chemische stoffen in de omgeving. Mansfield denkt dat bij zo’n negentig procent van de patiënten verbeteringen kunnen optreden of zelfs dat ze volledig kunnen genezen door simpelweg hun leefstijl aan te passen.
Wilt u weten hoe uw leefstijl ontstekingen in uw lichaam kan veroorzaken? Dat is gewoon een kwestie van goed zoeken. Deze zoektocht kunt u het best samen met een gediplomeerd en ervaren voedingstherapeut ondernemen. Die kan u helpen de oorzaak op te sporen en te kiezen uit allerlei natuurlijke behandelingen waarvan is aangetoond dat ze net zo goed werken als medicijnen, en soms zelfs beter.

Hebt u overgewicht?

Overgewicht zorgt voor een grotere belasting van de gewrichten en lijkt een belangrijke factor bij artrose. Mensen met overgewicht hebben vaak niet alleen last van artrose in gewrichten die veel gewicht dragen, zoals de knieën, maar ook in de gewrichten van de vingers. Dat wijst erop dat het verband tussen overgewicht en artrose niet alleen wordt veroorzaakt door een biomechanische belasting.

Onderzoekers van de universiteit van Washington denken dat vetweefsel een belangrijke bron is van ontstekingsbevorderende stoffen zoals cytokines, chemokines en adipokines. Deze stoffen kunnen ontstekingen stimuleren en sturen het artroseproces aan.3
De link met overgewicht heeft misschien meer te maken met iemands algehele voedingspatroon en leefstijl, en hoe die kunnen leiden tot insulineresistentie en een verstoorde stofwisseling. Deze combinatie van afwijkingen wordt wel het ‘metaboolsyndroom’ genoemd, dat weer samenhangt met aderverkalking, diabetes en allerlei andere hedendaagse ziektes. De belangrijkste factoren die hieraan bijdragen, zijn een teveel aan suiker, bewerkte voedingsmiddelen en gebakken voedsel. Want die leiden tot de afgifte van vrije radicalen die, in een overmaat, de weefsels rond de gewrichten kunnen beschadigen.

Wat u eraan kunt doen: laat gebakken voedsel, geraffineerde suikers en koolhydraten, en bewerkte voedingsmiddelen staan. Ga over op een plantaardig, mediterraan dieet met weinig verzadigde vetten. Gebruik ook veel ontstekingsverlagende voedingsmiddelen zoals citrusvruchten en donkergroene bladgroenten (allebei zo vers mogelijk). Citrusvruchten bevatten veel antioxidanten en bladgroenten zijn rijk aan vitamine K, een andere natuurlijke ontstekingsremmer.

Hebt u een verstoorde vetzuurbalans?

De bewerkte voeding van tegenwoordig bevat te weinig omega-3 vetzuren en te veel omega 6-vetzuren. Dat kan leiden tot ontstekingen, die op hun beurt beschadigde, gezwollen en pijnlijke gewrichten opleveren.4 Artrosepatiënten hebben ook slecht werkende mitochondriën – de krachtcentrales van de cel die de energie leveren waarmee onze cellen hun werk kunnen doen.5

Wat u eraan kunt doen: zorg dat uw voeding een optimale verhouding (1:1 tot 5:1) bevat aan omega 3-vetzuren ten opzichte van omega 6- vetzuren, door extra omega 3-vetzuren te slikken.
Aanbevolen dosering: per dag 1400 mg EPA (eicosapentaeenzuur) en 1000 mg DHA (docosahexaeenzuur)

Bent u overgevoelig voor bepaalde voedingsmiddelen?

De ervaring van veel voedingsdeskundigen is dat artrose vaak door een voedselallergie of voedselintolerantie wordt veroorzaakt. Veel patiënten met gewrichtsontsteking blijken overgevoelig te zijn voor nachtschades (Solanaceae), een plantenfamilie waartoe bijvoorbeeld aardappels, aubergines, paprika’s, tomaten en tabaksplanten behoren. Alle nachtschades bevatten alkaloïden, natuurlijke giftige stoffen. In een onderzoek bij 434 patiënten met gewrichtsontsteking gaf 68 procent aan dat hun klachten geheel of gedeeltelijk waren verdwenen nadat zij nachtschades uit hun voeding hadden weggelaten.6

Ook een dieet gebaseerd op ‘oervoeding’ kan helpen. Dit zogeheten ‘paleodieet’ bevat over het algemeen minder allergenen, zoals granen, aardappels, zuivel, conserveermiddelen en andere voedseladditieven. Bovendien zit er meer vis in, en visoliën zijn goed voor patiënten met gewrichtsontstekingen.

Wat u eraan kunt doen: denk aan een voedselovergevoeligheid als u last hebt van gewichtsproblemen (zowel over- als ondergewicht); gezwollen handen, ogen, enkels of buik; overmatig zweten, zelfs zonder inspanning; voortdurende vermoeidheid ondanks voldoende slaap; een te hoge hartslag, vooral na de maaltijd. Werk samen met een ervaren voedingstherapeut en laat u testen op voedselallergieën. Probeer een eliminatiedieet, een intradermale provocatieneutralisatie (huidprik)-methode of de enzymgepotentieerde desensibilisatie (EPD)-methode van de Britse arts Len McEwen. Bij een neutralisatiemethode worden via een injectie of druppels onder de tong, zeer kleine hoeveelheden van verschillende allergieopwekkende stoffen toegediend. Elke reactie (meestal een huidreactie) wijst erop dat iemand overgevoelig is voor die stof. Laat deze stoffen weg uit uw voeding of laat u hiervoor desensibiliseren (ongevoelig maken).

Hebt u een lekkende darm?

Bij een verhoogde doorlaatbaarheid van de darmen (leaky gut of lekkende darm) neemt de darmwand eiwitten op die onvolledig verteerd zijn. Dit verschijnsel is in verband gebracht met allerlei aandoeningen, waaronder gewrichtsontsteking en andere gewrichtsproblemen.7 U hebt vrijwel zeker een lekkende darm als u langdurig niet-steroïdale ontstekingsremmers hebt gebruikt (NSAID’s). Deze geneesmiddelen verhogen namelijk de doorlaatbaarheid van de darmwand door de productie van de beschermende stof prostaglandine te blokkeren. Dat gebeurt al na inname van één enkele dosis van bijvoorbeeld aspirine of indometacine.8 Langdurig gebruik van NSAID’s, zoals bij artrose vaak gebeurt, leidt tot ernstig ontstoken en zeer doorlaatbare darmen, en houdt zo het probleem in stand.

Wat u eraan kunt doen: laat de doorlaatbaarheid van uw darmen bepalen met een suikerresorptietest. Slik ook probiotica, want daarvan is aangetoond dat dit de doorlaatbaarheid van de darmen vermindert. Kies een product met lactobacillen, bifidobacteriën, Saccharomyces boulardii en (onschuldige) stammen van Escherichia coli en streptokokken.

Bent u gevoelig voor een chemische stof?

Naast voedingsmiddelen kunnen volgens Mansfield talloze stoffen in onze omgeving tot gewrichtsontsteking leiden. Dat zijn bijvoorbeeld tabaksrook, bestrijdingsmiddelen, parfum en zelfs haarlak, maar ook stof, huisstofmijt en schimmels. Verder spelen huishoudelijk gas, formaldehyde en bestrijdingsmiddelen in voeding vaak een rol. Zo bleken veel van Mansfields patiënten allergisch te zijn voor gas, en verbeterden of verdwenen hun klachten onmiddellijk nadat ze van koken op gas overstapten naar elektrisch koken.

Wat u eraan kunt doen: niet alleen huishoudelijk gas en uitlaatgassen zijn verdacht, maar ook de chemicaliën in persoonlijke verzorgingsproducten en schoonmaakmiddelen. Verder kunnen ook borstimplantaten en andere siliconenprotheses ontstekingsachtige verschijnselen, zoals zwelling, in de gewrichten veroorzaken. Bovendien kunnen protheses de productie stimuleren van antistoffen tegen collageen (bestanddeel van bindweefsel), die zich daarna in gevoelige weefsels verzamelen.9 Bij sommige vrouwen verdwijnen de gewrichtsklachten als hun implantaat wordt verwijderd. Bij een contact- of luchtwegallergie kunt u zich ook met de intradermale neutralisatiemethode laten behandelen. http://www.burghwoodclinic.co.uk/

1 http://med.stanford.edu/ism/2011/november/osteoarthritis.html
2 Nat Med, 2011; 17: 1674-9
3 Crit Rev Eukaryot Gene Expr, 2011; 21: 131-42; Basic Clin Pharmacol Toxicol, 2013; doi: 10.1111/bcpt.12160
4 http://umm.edu/health/medical/altmed/supplement/omega6-fatty-acids
5 Arthritis Rheum, 2012; 64: 2927-36
6 J Intern Acad Prev Med, 1979; 7: 31-7; J Neurol Orthop Med Surg, 1993; 12: 227-31
7 Clin Exp Rheumatol, 1990; 8: 75-83
8 Br J Rheumatol, 1987; 26: 103-7
9 J Autoimmun, 1994; 7: 775-89
10 J of Clin Nursing, 2012; 21: 3198-204
11 Altern Med Rev, 2004; 9: 275-96
12 Altern Med Rev, 2011; 16: 228-38; http://umm.edu/health/medical/altmed/supplement/glucosamine; Ann Rheum Dis, 2011; 70: 982-9
13 Clin Ther, 2009; 31: 2860-72
14 Crit Rev Food Sci Nutr, 2008; 48: 458-63
15 BMC Complement Altern Med, 2011; 11: 50
16 J Vet Pharmacol Ther, 2009; 32: 577-84
17 Drugs R D, 2011; 11: 13-27
18 World J Gastroenterol, 2007; 13: 945-9
19 Nutr J, 2008; 7: 3
20 Phytother Res, 2008; 22: 1087-92
21 Clin Rheumatol, 2004; 23: 410-5
22 Inflamm Res, 2009; 58: 899-908; Altern Med Rev, 2010; 15: 337-44
23 Osteoarthritis Cartilage, 2008; 16: 399-408; Rheumatology, 2001; 40: 779-93

De veertien meest voorkomende allergenen
melk en andere zuivelproducten
soja
tarwe
aardappels en andere soorten uit de nachtschadefamilie (tomaten, paprika, aubergine en tabak)
rundvlees
geraffineerde suiker
chocolade
koffie
maïs
eieren
sinaasappels
varkensvlees
thee
gist

Niet-ontstekingsremmers
Als u niet zo blij bent met uw artrosemedicijnen, dan denkt Peter Gøtzsche u te kunnen vertellen waarom. Gøtzsche is hoofd van de Scandinavische tak van het internationale wetenschappelijke netwerk The Cochrane Collaboration. Hij zegt dat niet-steroïdale ontstekingsremmers (NSAID’s) ontstekingen helemaal niet remmen.
‘Het idee dat NSAID’s ontstekingsremmend werken, klopt niet, net als zoveel andere mythes over medicijnen die door de geneesmiddelenindustrie zijn bedacht en gepromoot’, zegt hij onomwonden in zijn nieuwste boek Deadly medicines and organised crime: how big pharma has corrupted healthcare, dat vorig jaar is verschenen.
Gøtzsche doet al sinds hij in 1977 medisch directeur van Astra-Syntex was, uitvoerig onderzoek naar NSAID’s. Astra produceerde in die tijd Naproxen, een van de eerste NSAID’s. Toen Gøtzsche de werking van diverse NSAID’s onderzocht, ontdekte hij dat geneesmiddelenfabrikanten de informatie over deze hele groep geneesmiddelen manipuleerden, zonder dat met harde gegevens te onderbouwen. Artsen kregen daardoor de indruk dat NSAID’s beter waren dan paracetamol, omdat deze niet alleen de pijn maar ook ontstekingen verminderden.
Toen Gøtzsche samen met een groep orthopedisch chirurgen een eigen onafhankelijk onderzoek naar Naproxen deed, bleek het de ontstekingsverschijnselen bij patiënten met een verstuikte enkel niet te verminderen. De patiënten herstelden sneller door de geblesseerde enkel gewoon te bewegen.
Gøtzsche analyseerde zo’n 244 NSAID-onderzoeken en kwam tot de ontdekking dat middelen van de sponsorende fabrikanten opvallend vaak gunstiger uit de bus kwamen dan de controlemiddelen.1 In zijn eigen onderzoek bleken NSAID’s bovendien niet ontstekingsremmend te werken: ze hadden net zo weinig effect op de gezwollen vingers van patiënten met reumatoïde artritis als de placebo’s (nepmiddelen).
Het meest schokkende van de NSAID-onderzoeken, schrijft Gøtzsche, was dat de gevaren van deze medicijnen werden gebagatelliseerd, terwijl NSAID’s nogal eens maag-darmbloedingen en hartinfarcten veroorzaken. Verder ontdekte hij dat het verdubbelen van de dosis, zoals patiënten vaak wordt geadviseerd, verwaarloosbare voordelen heeft, terwijl dit wel twee keer zoveel kans geeft op schadelijke effecten, zoals bloedende zweren en zelfs overlijden.2

1 Dan Med Bull, 1990; 37: 329-36
2 Clin Evid, 2004; 12: 1702-10

De beste alternatieven om gewrichtsontsteking te bestrijden
De conventionele behandelmethodes voor gewrichtsontsteking zijn lang niet altijd effectief en het is daarom geen verrassing dat veel patiënten hun heil zoeken bij alternatieve geneeswijzen. Veel mensen hebben daar baat bij en hebben bijvoorbeeld minder pijnklachten.1 We bespreken hier de best onderzochte behandelingen waarvan is aangetoond dat ze ontstekingen verminderen en tot een betere gewrichtsfunctie leiden. Artsen als John Mansfield adviseren patiënten ook om een goed multivitamine-mineralencomplex te slikken, met daarin minstens 25 mg vitamine B5 (pantotheenzuur) en B3 (niacinamide), zink (50 mg), vitamine C (maximaal 3000 mg), vitamine E (400 IE), selenium (200 microgram) en vitamine D (2000-3000 IE) als u daar een tekort aan hebt.

Glucosamine en chondroïtine
Glucosamine is de belangrijkste bouwsteen van proteoglycanen. Dat zijn grote moleculen in het kraakbeen die water binden, waardoor het kraakbeen elastisch wordt en de gewrichten soepel en glad kunnen bewegen. Ook chondroïtine, een nog groter molecuul, helpt de gewrichten soepel te houden. Het remt bovendien de afbraak van kraakbeen en draagt bij aan het herstel ervan.2
Hoewel de werking van deze supplementen niet onomstotelijk is bewezen, laten veel onderzoeken gunstige effecten zien. Na het slikken van glucosamine en chondroïtine duurt het slechts vier uur voordat ze in de gewrichten zijn opgenomen. De moleculen dragen in laboratoriumproeven bij aan de beschermende werking van het kraakbeen en kunnen zelfs de groei van kraakbeen stimuleren. Volgens één theorie verbeteren ze de kwaliteit van het synoviaal vocht, de vloeistof in de gewrichten. Verder blijkt uit klinisch onderzoek (bij mensen) dat glucosamine een natuurlijke ontstekingsremmer is die het ziekteverloop kan vertragen, terwijl chondroïtine helpt kraakbeenverlies en gewrichtsontstekingen in de knieën en vingers te verminderen.3
Aanbevolen dosering: glucosaminesulfaat: maximaal 3200 mg per dag; chondroïtine:
maximaal 3600 mg per dag

SAMe (S-adenosylmethionine)
S-adenosylmethionine (SAMe) komt van nature voor in vrijwel elk weefsel en elke vloeistof in ons lichaam, en heeft een krachtige ontstekingsremmende werking. Het verlicht pijn, verbetert de gewrichtsfunctie en vermindert stijfheid.4 Ook blijkt SAMe de productie van kraakbeen te stimuleren. Hoewel het mechanisme nog niet is onderzocht, kan SAMe misschien zelfs ontstekingsbevorderende stoffen remmen, de kraakbeenproductie en -overleving beïnvloeden en de productie van antioxidanten bevorderen.5
Aanbevolen dosering: dagelijks maximaal 1200 mg, verdeeld over de dag

MSM (methylsulfonylmethaan)
Methylsulfonylmethaan (MSM) is een zwavelbron die van nature voorkomt in de weefsels en vloeistoffen van alle planten, dieren en mensen. MSM kan pijn en zwelling verminderen en de afbraak van gewrichten stoppen door de vrije radicalen weg te vangen die ontstekingen veroorzaken. Het is aangetoond dat MSM de pijn vermindert en de gewrichtsfunctie verbetert als het minstens twaalf weken lang wordt geslikt.6
Aanbevolen dosering: dagelijks maximaal 1200 mg, verdeeld over de dag

Niet-gedenatureerd collageen type II
Supplementen met niet-gedenatureerd collageen type II schakelen de auto-immuunreactie uit die leidt tot de gewrichtsontstekingen, zo blijkt uit onderzoek bij paarden met gewrichtsontstekingen.7
Aanbevolen dosering: 10 mg per dag

Hyaluronzuur
Hyaluronzuur, een waterbindend molecuul, is een bouwsteen van kraakbeen. Supplementen met hyaluronzuur remmen de productie van enzymen die gezond kraakbeenweefsel beschadigen. Ook beïnvloeden ze de pijnsignalen. Als hyaluronzuur direct in het kniegewricht wordt gespoten, kan het de gewrichtsfunctie helpen verbeteren.8 Het kan ook geslikt worden, en volgens onderzoek bij proefdieren werkt dat het best in preparaten die ook fosfolipiden bevatten.9 Patiënten met artrose van de knie hadden minder pijn en een betere algehele gewrichtsfunctie als ze dagelijks gedurende acht weken supplementen slikten.10
Aanbevolen dosering: 40 mg per dag

Pycnogenol®
Pycnogenol® is een extract van de schors van de zeeden (Pinus pinaster). In één onderzoek verminderde het na acht weken de pijn en stijfheid bij lichte artrose. Patiënten die Pycnogenol® gebruikten, bleken minder pijnstillers te hoeven slikken en konden meer dagelijkse bezigheden aan.11
Aanbevolen dosering: zoals op de productverpakking of door uw behandelaar wordt aangegeven

Bromelaïne
Dit eiwitsplitsende enzym komt uit de ananasplant (Ananas comosus) en werkt mogelijk beter dan de NSAID diclofenac bij het verminderen van pijn en verbeteren van de gewrichtsfunctie.12
Aanbevolen dosering: dagelijks driemaal 90 mg

Curcumine
Curcumine is een gele kleurstof en een natuurlijke fenolverbinding uit de kurkumaplant of geelwortel (Curcuma longa). Het middel wordt in de ayurvedische geneeskunde, de traditionele geneeswijze in India, gebruikt om gewrichtsontstekingen te behandelen. Het stopt de afbraak van kraakbeen en vermindert ontstekingen.13
Aanbevolen dosering: 400-800 mg per dag

Onverzeepbare avocado- en soja-olieën (ASU)
Onverzeepbare avocado- en soja-olieën zijn speciale oliemengsels die het herstel van kraakbeen kunnen bevorderen en de hoeveelheid ontstekingsbevorderende cytokines in de bloedbaan verlagen. Daardoor verbetert de gewrichtsfunctie, vermindert de pijn en zijn er bovendien minder NSAID’s nodig.14

1. J of Clin Nursing, 2012; 21: 3198-204
2. Altern Med Rev, 2004; 9: 275-96
3. Altern Med Rev, 2011; 16: 228-38; http://umm.edu/health/medical/altmed/supplement/glucosamine; Ann Rheum Dis, 2011; 70: 982-9
4. Clin Ther, 2009; 31: 2860-72
5. Crit Rev Food Sci Nutr, 2008; 48: 458-63
6. BMC Complement Altern Med, 2011; 11: 50
7. J Vet Pharmacol Ther, 2009; 32: 577-84
8. Drugs R D, 2011; 11: 13-27
9. World J Gastroenterol, 2007; 13: 945-9
10. Nutr J, 2008; 7: 3
11. Phytother Res, 2008; 22: 1087-92
12. Clin Rheumatol, 2004; 23: 410-5
13. Inflamm Res, 2009; 58: 899-908; Altern Med Rev, 2010; 15: 337-44
14. Osteoarthritis Cartilage, 2008; 16: 399-408; Rheumatology, 2001; 40: 779-93